روزنامه شهروند – مهتاب جودکی: تکه‌های گمشده ایران، در موطن خود ناشناخته، اما ستون ثابت مهمترین موزه‌های جهان‌اند. فهرستی بلند می‌توان از این موزه‌ها و مجموعه‌ها نوشت؛ لوور در فرانسه، میهوی ژاپن، متروپولیتن و بریتانیا، ارمیتاژ در روسیه، موزه‌های بروکلین و هنر‌های شهری نیویورک و موزه‌ها و کلکسیون‌های کوچک و بزرگ دیگر.

تکه‌های بزرگ و کوچک؛ از سنجاق برنزی ٣٧٠٠ساله که شاید نخستین تصویر از زایش در جهان باستان باشد، در لرستان پیدا شده و حالا پشت ویترین موزه لوور است، گرفته تا تندیس نقره‌ای گاو بالدار اساطیری بازمانده از ماد‌ها و ششمین گنجینه بزرگ مکشوفه دنیا که از غار کلماکره رفته به گالری محبوبیان لندن یا تکه‌های بزرگ تخت جمشید هخامنشی که سال‌هاست تکیه داده به دیوار‌های موزه بریتانیا. تکلیف بسیاری از آثاری که به نمایش درآمده‌اند، روشن است، اما سرنوشت آن‌ها که در مخازن نگهداری می‌شوند، نامعلوم است.

کسی نمی‌داند چه تعداد از آثار تاریخی این سرزمین، بیرون از این خاک در خلوت مخازن و کلکسیون‌های خصوصی پنهان شده است. محمدرضا کارگر، مدیرکل امور موزه‌ها و اموال منقول تاریخی سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری هم نمی‌داند: «از همه آثار تاریخی ایران در کشور‌های دیگر خبر نداریم. فقط فهرست کاتالوگ‌ها را داریم. نمی‌دانیم در مخزن‌ها چه خبر است.»

ایران همیشه با خروج غیرقانونی آثار باستانی و ورودشان به مجموعه‌های خصوصی و موزه‌های جهان درگیر بوده است. تلاش برای استرداد مجموعه‌های تاریخی به کشور از ٨٠‌سال پیش شروع شد و حاصل آن ١٠مجموعه استردادی بود که آثار تخت‌جمشید، چغامیش، جیرفت و خوروین را در خود داشت، کارگر هم در این گفتگو به «شهروند» می‌گوید ٩٠‌درصد آثار زمانی از ایران خارج شده و به سرزمین‌های دور رفته که کسی به میراث‌فرهنگی اهمیت نمی‌داد و ١٠‌درصد باقیمانده، کار قاچاقچیان است و هنوز ادامه دارد. از طرف دیگر آثار ایران درحالی موزه‌های مختلف دنیا را پر کرده که ایران در ١٠‌سال گذشته همه آثاری را که به موزه‌ها وارد شده، به کشور‌های مبدأ بازگردانده است.

آقای کارگر تعداد زیادی از آثار تاریخی ایران در موزه‌های مختلف و مجموعه‌های دنیا نگهداری می‌شود. آیا برای تهیه فهرستی از این آثار- جدا از فهرست قرمز- تلاشی صورت گرفته است؟

درباره آثاری که موزه‌های مختلف (از آثار به نمایش درآمده‌شان) کاتالوگ منتشر کرده‌اند و آثاری که در سایت‌ها امکان دسترسی به اطلاعات آن‌ها فراهم شده و همین‌طور درباره آثار بسیار شاخص که در مقاله‌ها و کتاب‌های مختلف معرفی شده‌اند، اطلاع داریم، اما این‌طور نیست که فهرست کاملی از همه آثار تاریخی ایران در کشور‌های دیگر داشته باشیم. بسیاری از آن‌ها در مخازن و نقاط دیگر نگهداری می‌شوند و نمی‌شود از آن‌ها خبر داشت.

این آثار از چه طریقی به کشور‌های دیگر راه پیدا کرده‌اند؟

بخش عمده آن‌ها یعنی نزدیک ٩٠‌درصد آثار، در دوره‌ای که کشور ما هنوز آگاهی کاملی از اهمیت و ارزش میراث‌فرهنگی نداشت، از ایران خارج شد. در این دوره بخشی از دنیا به این ارزش‌ها پی برده بود و با استفاده از مجوز‌هایی که داده می‌شد و شرایط مساعدی که در کشور وجود داشت، آثار را می‌بردند. این روند بیشتر در دوره قاجار اتفاق می‌افتاد و در دوره پهلوی این کار رفته‌رفته منسوخ شد. ١٠‌درصد آثار هم به صورت قاچاق از ایران خارج شده و با وجود تمام تلاش‌های صورت‌گرفته این رویه همواره ادامه دارد. باند‌های زیادی هستند که آثار را از مرز ردمی‌کنند، نه فقط در ایران، در سراسر دنیا.

این میان قوانینی هست که موزه‌ها را از پذیرفتن و به نمایش گذاشتن آثار قاچاق منع کند؟

بله. درحال حاضر موزه‌های دنیا به هیچ عنوان آثار قاچاق را نمی‌پذیرند و نمی‌خرند. در این شرایط بیشتر آثار قاچاق به کلکسیون‌های شخصی می‌رود و بعد‌ها ممکن است به حراجی‌ها راه پیدا کند.

ایران در چه صورتی می‌تواند آثارش را طلب کند؟

هر زمان بتوانیم اثبات کنیم که شئی به صورت غیرقانونی، در زمانی که منع قانونی وجود داشته، از کشور خارج شده، می‌توانیم درباره آن ادعا کنیم. آثار موزه‌ای شاخص ما به‌طور مثال در فرانسه و انگلیس زمانی خارج شده‌اند که قوانین و قرارداد‌ها به آن‌ها اجازه می‌داد اشیایی را با خود ببرند.

سهم ایران از آثار شاخصی که بازدیدکنندگان را به موزه‌های دنیا می‌کشاند، چیست؟ از نگاه شما می‌توانیم برای میراث‌فرهنگی مرزی نبینیم و بگوییم متعلق به تمام مردم دنیاست؟ چقدر به نفع ما است؟

ما مالک معنوی این آثار هستیم. بازدید و نمایش آنها، نمایش میراث و فرهنگ و قدرت ما در طول تاریخ است و این بسیار اهمیت دارد. قوانینی در جهان وجود ندارد که سهمی مادی از این آثار به ما بدهد. ایتالیا و یونان با وجود تمام تلاش‌هایی که داشته‌اند، اما نتوانسته‌اند آثار تاریخی‌شان را پس بگیرند و بسیاری از داشته‌هایشان در کشور‌های دیگر به نمایش درمی‌آید و در اختیار موزه‌های مختلف است. آن‌ها هم تلاش کرده‌اند و می‌کنند، اما هنوز به نتیجه‌ای نرسیده‌اند. با این همه، بخش عمده اهمیت تاریخ مصر در دنیا و شناخته‌شدنش، مدیون نمایش آثار موزه‌ای آن در دنیاست.

تندیس مرد صورت زخمی با پوست فلسدار، بازمانده از عصر برنز

جنس آن از ســنگ کلریت، کلسیت، طلا و آهن است. این اثر در سرزمین باختر یا جیرفت در شرق ایران کشف شده و اکنون در اختیار موزه متروپولیتن است. از این تندیس، دو نمونه دیگر هم در ایلام کشف شده است.

تکوکی به شکل قوچ با شاخ‌های پیچیده در هم

بازمانده از دوره مــاد ۶۰۰ ق. م.

محل نگهداری: موزه هنر کلیولند.

ظرفی از ورق چکش خورده شده نقره ای، گنبدی شکل، با نقش حمله شیر به یک گاو نر که چنگال‌هایی ظریف دارد و چشم‌هایی درشــت و الماسی شکل.

قدمت این اثر به ایلام نو ۶ ق. م بازمی گردد. قیمت این اثر در حراجی کریستی ٢٥٠٠٠ یورو تخمین زده شد.

دستبند یا بازوبند با اردکی نشسته بر آن

جنسش طلا و سنگ‌های قیمتی لاجورد، فیروزه، عقیق، عقیق یمانی.

این اثر مربوط به قرن ۴_۶ پیش از میلاد است و اکنون در موزه میهو ژاپن نگهداری می‌شود.

تندیس نقره گاو نر بالدار، هنر ماد

متعلق به ۷۰۰ تا ۸۰۰ پیش از میلاد.

محل کشف آن غار کلماکره لرستان و محل نگهداری کنونی اش گالری محبوبیان لندن.

تندیس نقره‌ای از مبارزه پهلوان با حیوانی اساطیری

به قدمت ۷۰۰ تا ۸۰۰ پیش از میلاد و بازمانده از هنر ماد.

محل کشف این اثر غار کلماکره لرستان معرفی شده و اکنون در گالری محبوبیان لندن است.

جــام گاو نقــره ایلامی، متعلق به ۲۹۰۰ سال پیش از میلاد

این تندیس گاو ایلامی که جامی دهانه دار در دست دارد، لباســی با طرح پلکانی بر تن دارد و در آن ویژگی‌های انســان و حیوان در هم آمیخته اســت.

در اطلاعات این اثر موزه هنر متروپولیتن آمده که طرح‌های حک شــده روی لبــاس، بیانگر نوعی مراسم آیینی یا جشن مذهبی بوده و این تندیس عمدا به خاک سپرده بودند.

کوزه قلیان سفالی ناصرالدین شاه قاجار

این شیء به همراه دو کوزه آبخوری قاجاری، مرداد پارسال در موزه کنفلوانس «شــهر لیون فرانســه به نمایش در آمد. اینطور که یورونیوز گزارش داده، این قلیان متعلق به شــخص ناصرالدین شــاه بوده و ۱۲۶۳ هجری شمسی از سوی دکتر «ژوزف تولوزان «پزشک مخصوص دربار که در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی در ایران می‌زیســت از کشــور خارج شــده اســت. تولوزان ۱۲۲ سال پیش در ســی ام ژوئیه ۱۸۹۷ (۸ مرداد ۱۲۷۶) در تهران به قتل رســید. این آثار تا پیش از ایــن در خزانه موزه نگهداری می‌شد.

تندیس اسطوره‌ای گاو نر بالدار نقره‌ای

این اثر هخامنشی در کاخ آپادانای شــوش کشــف شــده و اکنون بخشی از مجموعه خصوصی حبیب ثابت در نیویورک است.

تندیس بز کوهی نقره و طلا

محل کشف: شوش ایلام

این اثر از نمونه تندیس‌هایی است که مشخصات صورت انسانی دارد، مانند تندیس‌هایی از دیو شاخدار یا گاو نشسته که همگی در شوش کشف شده. قدمت این تندیس ۳٥٠٠ ق. م اســت و در موزه میهو ژاپن نگهداری می‌شود.

تکوک هخامنشی با سر ۳ قوچ نقره

این تکوک متعلق به قرن ٤-٥ پیش از میلاد، در غار کلماکره کشف شده و اکنون در موزه بریتانیاست.

بز‌های قایق سوار همراه با درخت مقدس نخل که به درخت زندگی هم معروف است

این اثر از جنس نقره زر اندود است، قدمت: ٧٠٠ قبل از میلاد) دوره پیش هخامنشــی، عصر ایلام نــو (این اثر در غار کلماکره لرستان کشف شده، اما اکنون در موزه میهوی ژاپن است.

حلقه‌ای از طلا و فیروزه همراه بـا میناکاری و سیاه قلم

کشف شده در شرق ایران و بازمانده از قرن ۱ و ۱۲ (سلجوقی). این حلقه اکنون در موزه هنر‌های اسلامی کویت نگهداری می‌شود.

ظرف نقره با نقش حیوانات برجسته، بازمانده از هنر ماد

این اثر با قدمت ۷۰۰ تا ۸۰۰ پیش از میلاد، در غار کلماکره لرســتان کشف شــده، اما اکنون در گالری محبوبیان لندن نگهداری می‌شود.