روزنامه جام‌جم: بسیاری از گونه‌های جانوری کشورمان، برای مردم عادی ناشناخته هستند. چند وقتی است که فیلمی از شکار یک افعی دم‌عنکبوتی در شبکه‌های مجازی دست به دست می‌شود و بسیاری از خود می‌پرسند که آیا واقعا این حیوان عجیب در کشور ما زیست می‌کند؟ در ادامه تلاش کرده‌ایم ضمن گفتگو با دو خزنده‌شناس، با بخشی از شگفتی‌ها و جذابیت‌های مار‌های ایران آشنا شویم. آنچه در ادامه می‌خوانید، شرح مختصری بر حیات و ویژگی‌های زیستی چندگونه از منحصربه‌فردترین مار‌های ایران است.

افعی لطیفی، کشنده و ارتفاع‌پسند

افعی کوهستانی لطیفی (Latifi’s Viper، Montivipera latifii) که از آن با عنوان افعی دماوندی هم نام برده می‌شود، از خزندگان بومی کشور ماست که اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) آن را یک گونه در معرض خطر انقراض معرفی کرده است.

سم این مار بسیار قوی است و کشندگی آن جزو بالاترین‌ها در ایران است. اما موجودی بسیار بی‌آزار است و در ارتفاعات خیلی بالا حدود ۳۲۰۰ متر از سطح دریا و نواحی سرد یافت می‌شود. یعنی می‌توان گفت که جزو معدود مار‌های ایران است که زیستگاهش تا این ارتفاع می‌رسد.

یله‌مار؛ ماری که جفتش انتقام می‌گیرد

همان‌طور که می‌دانید مار‌ها اغلب زندگی انفرادی دارند و تمایلی هم به زندگی گروهی ندارند. اما در میان مارها، یله مار (Easten Montpellier Snake، Malpolon insignitus) استثنا است. یله‌مار‌ها یک نر غالب دارند و این نر، ماده‌ای را در فصل تولیدمثل انتخاب می‌کند.

داستان‌هایی مانند این‌که جفت مار از شما انتقام می‌گیرد اشتباه است. اما این خصلت تنها در یله‌مار دیده می‌شود، زیرا نر غالب از ماده‌ای که انتخاب کرده، مراقبت می‌کند؛ ضمن این‌که نر غالب چند نر دیگر در اطراف خود دارد که آن نر‌ها فرمانبر از این نر غالب هستند. نر‌های فرمانبر آن‌هایی هستند که زورشان به نر غالب نمی‌رسد، ولی در گروه نر غالب هستند و در نزدیکی نر غالب زندگی می‌کنند. در نتیجه اگر نر غالب بخواهد با نر دیگری درگیر شود، نر‌های فرمانبر به نر غالب کمک می‌کنند. این مساله حتی در مورد درگیری با انسان‌ها هم صدق می‌کند.

یکی دیگر از ویژگی‌های این مار که با بقیه مار‌ها بسیار تفاوت دارد، این است که نه‌تنها ماده خودش بلکه حتی نر‌های فرمانبر خودش را هم علامت‌گذاری می‌کند. این کار از طریق ترشح یک نوع فرومون از غدد بینی انجام می‌شود تا گروهش با بقیه یله‌مار‌ها قاطی نشوند!

مار‌های کوتوله، با گونه‌های متنوع

مار‌های کوتوله همان‌طور که از نامشان برمی‌آید، غالبا جثه کوچکی دارند. از ویژگی‌های جالب در میان مار‌های کوتوله‌جنس Eirenis این است که این مار‌ها اندازه‌شان غالبا نیم‌متر یا حتی کمتر است. تحقیقات نشان می‌دهد این مار‌ها از مار‌های درشت‌جثه‌جنس Dolichophis که به آن‌ها مار شلاقی هم گفته می‌شود، تکامل یافته‌اند؛ یعنی مار‌هایی که اندازه‌شان غالبا بالای یک متر تا یک و نیم متر است، در طول تکامل کوچک شده و مار‌های کوتوله از آن‌ها مشتق شده‌اند.

دلیل این مسأله هنوز به‌درستی مشخص نیست، اما فرضیه‌ای وجود دارد که می‌گوید بسته شدن دریای تتیس در اوایل دوره زمین‌شناسی میوسن احتمالا زیستگاه‌های جدیدی را برای خزندگان به وجود آورد و در رقابت برای اشغال‌کردن هرچه بیشتر زیستگاه‌های جدید بود که مار‌های کوتوله تکامل یافتند.

افعی دم‌عنکبوتی، شکارچی حیله‌گر

افعی دم‌عنکبوتی (Spider-tailed Honed Viper، Pseudocerastes urarachnoides) از منحصربه‌فردترین گونه‌های خزنده بومی کشور ما ایران است که به دلیل مطالعات بسیار اندکی که روی آن انجام شده، هنوز با عدم قطعیت‌های زیادی مواجه است.

در مورد ویژگی‌های زیستی این مار خیلی کم مطالعه شده، اما احتمالا تخم‌گذار است. با وجود این‌که پراکنش آن در جهان تنها در ایران است، اما هنوز تولیدمثل آن در ایران مطالعه نشده است؛ بنابراین آنچه در این‌جا به آن اشاره می‌کنیم، صرفا براساس دانسته‌های ما تاکنون است. حال آن‌که شاید بعد‌ها ویژگی‌های خیلی جذاب‌تری هم از این مار برای جهانیان معرفی و شناخته شود. یکی از ویژگی‌های جالب این مار نحوه شکار پرندگان است.

البته این گونه از جوندگان کوچک و احتمالا مارمولک‌ها هم تغذیه می‌کند. این افعی ابتدا بی‌حرکت در محلی می‌ماند و با حرکت آرام دم عنکبوت‌مانند خود، منتظر طعمه می‌ماند. برجستگی تخم‌مرغی شکل انتهای دم و فلس‌های کشیده روی دم این گونه در حال حرکت، ظاهری شبیه عنکبوت دارد. وقتی پرنده‌ای برای شکار این عنکبوت دروغین به دم افعی نزدیک می‌شود، بلافاصله نیش زده می‌شود.

افعی شاخ‌دار عربی؛ با توانایی استتار بالا

افعی شاخ‌دار عربی (Gasperettii’s Honed Viper، Cerastes gasperettii) یک گونه منحصربه‌فرد دیگر است که در بخش خیلی محدودی از کشورمان زیست می‌کند. این افعی در مناطق بسیار گرمسیر کشور ما مانند اهواز (منطقه الباجی) در تپه‌های رملی و خاکی زیست می‌کند و پراکنش محدودی در کشورمان دارد.

این افعی از گونه‌هایی است که توانایی استتار بالایی دارد. رنگ شنی کاملا نخودی آن به استتارش کمک می‌کند. از سوی دیگر فرم پولک‌ها هم در پنهان شدن موثر است. پولک‌ها برجسته‌اند و دو نوار از کنار بینی شروع و در امتداد صورت روی گونه امتداد دارد و از بالا مثل دو خط روی سر جلوه می‌کند. لکه‌های روی بدنش زیگزاگ کامل نیست، اما لکه‌لکه است. در حالت استتار مردمک چشم مار و بخشی از شاخ از ماسه بیرون است که جلوه‌ای متفاوت دارد. این مار شبگرد است و به خاطر گرمای هوا در روز دیده نمی‌شود.