روزنامه جام‌جم – نازیلا ناظمی: در میانه سبلان سربلند و كوه‌های تالش، شهری با قدمتی 6000 ساله دامن گسترانیده؛ اردبیل. شهری با گنجینه‌های فرهنگی و معنوی بسیار كه مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی میان آنها چون گوهری بی‌همتا می‌درخشند.

این مجموعه مربوط به عهد صفویه است و در محل خانه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، جد اعلای خاندان صفوی و محل خانقاه وی ساخته شده و محل دفن وی است. البته غیر از شیخ صفی، جمعی از شاهزادگان و سلاطین صفوی و مشایخ و بزرگان و كشته‌شدگان جنگ‌های چالدران و شیروان نیز در این مجموعه به خاك سپرده شده‌اند. از این‌رو و به‌واسطه احترام به خاندانی كه مذهب تشیع را در ایران رسمیت بخشیدند، این مجموعه در تمام دوره‌های پس از صفویه نیز دارای احترام بوده و امكان ندارد كسی به اردبیل سفر كند و به دیدار این مكان معنوی -تاریخی كه معماری و تزئینات فاخری هم دارد، نرود.

میراث‭ ‬جهان‭ ‬است‭ ‬اینجا‭ ‬

از‭ ‬آنجا‭ ‬كه‭ ‬بنای‭ ‬بقعه‭ ‬شیخ‭ ‬صفی‭ ‬علاوه‭ ‬بر‭ ‬جاذبه‌های‭ ‬تاریخی‭ ‬و‭ ‬نوع‭ ‬معماری،‭ ‬دارای‭ ‬نمونه‌هایی‭ ‬از‭ ‬صنایع‭ ‬گوناگون‭ ‬از‭ ‬جمله‭ ‬كاشیكاری،‭ ‬معرق‌كاری،‭ ‬خط‌نویسی،‭ ‬حجاری،‭ ‬نقره‌كاری‭ ‬و‭ ‬نقاشی‭ ‬هم‭ ‬است،‭ ‬به‭ ‬عنوان‭ ‬نمونه‭ ‬بارزی‭ ‬از‭ ‬هنر‭ ‬ایرانی‭ -‬اسلامی‭ ‬شناخته‭ ‬شده‭ ‬و‭ ‬با‭ ‬توجه‭ ‬به‭ ‬این‭ ‬خصوصیات‭ ‬و‭ ‬كسب‭ ‬معیارهای‭ ‬مورد‭ ‬نظر‭ ‬یونسكو،‭ ‬این‭ ‬مجموعه‭ ‬در‭ ‬سال‭ ‬2010‭ ‬به‭ ‬فهرست‭ ‬میراث‭ ‬جهانی‭ ‬راه‭ ‬یافت‭.‬

عالی‭ ‬قاپو‭ ‬در‭ ‬اردبیل‭ ‬

ورودی‭ ‬این‭ ‬مجموعه‭ ‬در‭ ‬سمت‭ ‬شرقی‭ ‬میدان‭ ‬عالی‭ ‬قاپوست‭. ‬در‭ ‬اینجا‭ ‬دو‭ ‬لنگه‭ ‬در‭ ‬چوبی‭ ‬رو‭ ‬به‭ ‬حیاط‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭. ‬این‭ ‬ورودی‭ ‬البته‭ ‬ورودی‭ ‬اصلی‭ ‬مجموعه‭ ‬نیست،‭ ‬سردر‭ ‬اصلی‭ ‬بقعه‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬نام‭ ‬عالی‌قاپو‭ ‬نامیده‭ ‬می‌شده،‭ ‬امروز‭ ‬در‭ ‬انبار‭ ‬بقعه‭ ‬نگهداری‭ ‬می‌شود‭. ‬این‭ ‬سردر‭ ‬اثری‭ ‬بسیار‭ ‬زیبا‭ ‬از‭ ‬كاشیكاری‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬دست‭ ‬اسماعیل‭ ‬بن‭ ‬نقاش‭ ‬اردبیلی‭ ‬در‭ ‬سال‭ ‬1057‭ ‬قمری‭ ‬ساخته‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬با‭ ‬عبور‭ ‬از‭ ‬در‭ ‬چوبی،‭ ‬وارد‭ ‬حیاطی‭ ‬بزرگ‭ ‬و‭ ‬مستطیل‭ ‬شكل‭ ‬می‌شویم‭. ‬در‭ ‬دو‭ ‬طرف‭ ‬این‭ ‬حیاط‭ ‬دو‭ ‬حوض‭ ‬سنگی‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬اطراف‭ ‬حیاط‭ ‬دیوارهای‭ ‬آجری‭ ‬با‭ ‬طاق‭ ‬نما‭ ‬و‭ ‬تاقچه‌هایی‭ ‬آجری‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭.‬

ورود‭ ‬به‭ ‬صحن‭ ‬كوچك

پس‭ ‬از‭ ‬عبور‭ ‬از‭ ‬حیاط،‭ ‬در‭ ‬سمت‭ ‬شرقی،‭ ‬یك‭ ‬سردر‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬كوچك‭ ‬با‭ ‬گچ‭ ‬و‭ ‬آجر‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬راهرویی‭ ‬به‭ ‬ابعاد‭ ‬5/14‭ ‬در‭ ‬5/7‭ ‬متر‭ ‬باز‭ ‬می‌شود‭. ‬این‭ ‬سردر‭ ‬كوچك‭ ‬یادگار‭ ‬دوران‭ ‬قاجار‭ ‬است‭. ‬در‭ ‬این‭ ‬صحن‭ ‬رواق‌ها‭ ‬و‭ ‬طاق‭ ‬نماهایی‭ ‬با‭ ‬گچبری‌های‭ ‬قاب‌بندی‭ ‬و‭ ‬لچكی‌های‭ ‬پوشیده‭ ‬از‭ ‬كاشی‌های‭ ‬معرق‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭.‬

چله‭ ‬خانه‭ ‬یا‭ ‬قربانگاه‭ ‬

در‭ ‬بخش‭ ‬جنوبی‭ ‬صحن‭ ‬كوچك،‭ ‬دری‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭ ‬كه‭ ‬شما‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬قدیمی‌ترین‭ ‬بخش‭ ‬این‭ ‬مجموعه‭ ‬می‌برد‭. ‬این‭ ‬بخش‭ ‬حیاطی‭ ‬است‭ ‬متروكه‭ ‬و‭ ‬مربع‭ ‬شكل‭ ‬كه‭ ‬بسیار‭ ‬آسیب‭ ‬دیده‭. ‬بقایای‭ ‬پلكانی‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬گوشه‭ ‬حیاط‭ ‬وجود‭ ‬دارد،‭ ‬نشان‭ ‬می‌دهد‭ ‬چله‌خانه‭ ‬در‭ ‬گذشته‭ ‬دارای‭ ‬طبقه‭ ‬فوقانی‭ ‬بوده‭. ‬برخی‭ ‬معتقدند‭ ‬این‭ ‬بنا‭ ‬باید‭ ‬خانقاه‭ ‬خود‭ ‬شیخ‭ ‬صفی‭ ‬باشد‭. ‬از‭ ‬آنجا‭ ‬كه‭ ‬پس‭ ‬از‭ ‬دوره‭ ‬صفوی‭ ‬و‭ ‬ویرانی‭ ‬این‭ ‬مكان،‭ ‬به‭ ‬عنوان‭ ‬قربانگاه‭ ‬استفاده‭ ‬می‌شده،‭ ‬به‭ ‬نام‭ ‬قربانگاه‭ ‬نیز‭ ‬نامیده‭ ‬می‌شود‭.‬

سردر‭ ‬عباسی‭

در‭ ‬شرق‭ ‬راهروی‭ ‬میانی،‭ ‬سردری‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭ ‬كه‭ ‬با‭ ‬مقرنس‌های‭ ‬روی‭ ‬هم‭ ‬تزئین‭ ‬شده‭. ‬در‭ ‬قسمت‭ ‬پایین‭ ‬این‭ ‬سردر‭ ‬كتیبه‭ ‬كاشیكاری‭ ‬شده‌ای‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭ ‬كه‭ ‬نام‭ ‬شاه‭ ‬عباس‭ ‬و‭ ‬تاریخ‭ ‬1036‭ ‬روی‭ ‬آن‭ ‬نوشته‭ ‬شده‭ ‬است‭.‬

چینی‭ ‬خانه‭ ‬شاه‭ ‬عباس

برای‭ ‬دیدن‭ ‬مقرنس‌های‭ ‬گچی‭ ‬نقاشی‭ ‬و‭ ‬طلاكاری‭ ‬شده‭ ‬هم‭ ‬باید‭ ‬به‭ ‬شرق‭ ‬قندیل‭ ‬خانه‭ ‬و‭ ‬بخش‭ ‬چینی‭ ‬خانه‭ ‬بروید‭. ‬ساختمان‭ ‬چینی‭ ‬خانه‭ ‬در‭ ‬دوره‭ ‬صفویه‭ ‬محل‭ ‬نگهداری‭ ‬ظروف‭ ‬زرین،‭ ‬سیمین‭ ‬و‭ ‬ظروف‭ ‬سفارشی‭ ‬شاه‭ ‬عباس‭ ‬اول‭ ‬از‭ ‬كشور‭ ‬چین‭ ‬بوده‌است‭.‬

جنت‌سرا؛‭ ‬محل‭ ‬سماع‭ ‬درویشان‭ ‬

در‭ ‬شمال‭ ‬قندیل‭ ‬خانه‭ ‬ایوانی‭ ‬با‭ ‬در‭ ‬بزرگ‭ ‬ارسی‭ ‬مشبك‭ ‬قرار‭ ‬دارد‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬ساختمانی‭ ‬گنبددار‭ ‬و‭ ‬هشت‭ ‬ضلعی‭ ‬موسوم‭ ‬به‭ ‬جنت‌سرا‭ ‬باز‭ ‬می‌شود‭. ‬برخی‭ ‬معتقدند‭ ‬این‭ ‬بنا‭ ‬از‭ ‬همان‭ ‬ابتدای‭ ‬ساخت‭ ‬دارای‭ ‬گنبد‭ ‬و‭ ‬محل‭ ‬سماع‭ ‬درویشان‭ ‬بوده‭ ‬است،‭ ‬اما‭ ‬در‭ ‬سفرنامه‭ ‬كسانی‭ ‬مانند‭ ‬اولئاریوس،‭ ‬سیاح‭ ‬و‭ ‬ریاضیدان‭ ‬آلمانی‭ ‬و‭ ‬دلاواله‭ ‬ذكری‭ ‬از‭ ‬گنبد‭ ‬نشده‭ ‬و‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬مسجدی‭ ‬بی‌سقف‭ ‬خوانده‌اند‭.‬

نقش‭ ‬دست‌های‭ ‬بابركت

‭ ‬روی‭ ‬سنگ‭ ‬سیاه‌رنگ‭ ‬مستطیلی‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬برآمدگی‭ ‬دیوار‭ ‬شمالی‭ ‬نصب‭ ‬شده‭ ‬نقش‭ ‬دستی‭ ‬بزرگ‌تر‭ ‬از‭ ‬دست‭ ‬معمولی‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭ ‬كه‭ ‬منسوب‭ ‬به‭ ‬حضرت‭ ‬علی‭ ‬علیه‌السلام‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬برای‭ ‬مردم‭ ‬قابل‭ ‬احترام‭.‬

مزار‭ ‬محارم‭ ‬و‭ ‬مریدان‭ ‬شیخ‭ ‬

در‭ ‬جنوب‭ ‬قبر‭ ‬شیخ‭ ‬صفی،‭ ‬مزار‭ ‬شیخ‭ ‬حیدر،‭ ‬پدر‭ ‬شاه‭ ‬اسماعیل‭ ‬اول‭ ‬با‭ ‬صندوقچه‌ای‭ ‬چوبی‭ ‬و‭ ‬منبت‌كاری‭ ‬شده‭ ‬قرار‭ ‬گرفته‭ ‬و‭ ‬دو‭ ‬قبر‭ ‬دیگر‭ ‬از‭ ‬بزرگان‭ ‬نیز‭ ‬در‭ ‬محوطه‭ ‬آرامگاه‭ ‬و‭ ‬جبهه‭ ‬شمالی‭ ‬قبر‭ ‬شیخ‭ ‬واقع‭ ‬شده‭. ‬مكان‭ ‬دیگری‭ ‬هم‭ ‬هست‭ ‬به‭ ‬نام‭ ‬حرم‌خانه‭ ‬كه‭ ‬برخی‭ ‬معتقدند‭ ‬نام‭ ‬حرم‌خانه‭ ‬به‭ ‬این‭ ‬دلیل‭ ‬به‭ ‬این‭ ‬بخش‭ ‬داده‭ ‬شده‭ ‬كه‭ ‬نخست‭ ‬همسر‭ ‬شیخ‭ ‬صفی‭ ‬آنجا‭ ‬دفن‭ ‬شده‭ ‬و‭ ‬بعدها‭ ‬تعدادی‭ ‬از‭ ‬مردان‭ ‬خاندان‭ ‬صفوی‭ ‬نیز‭ ‬در‭ ‬مجاورت‭ ‬وی‭ ‬مدفون‭ ‬شدند‭. ‬در‭ ‬حال‭ ‬حاضر‭ ‬تعداد‭ ‬ده‭ ‬قبر‭ ‬در‭ ‬حرم‌خانه‭ ‬موجود‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬محارم‭ ‬و‭ ‬بزرگان‭ ‬خاندان‭ ‬صفوی‭ ‬تعلق‭ ‬دارد‭.‬

شهیدگاه‭ ‬اینجاست

و‭ ‬اما‭ ‬در‭ ‬مشرق‭ ‬و‭ ‬شمال‭ ‬بنای‭ ‬چینی‌خانه‭ ‬محوطه‌ای‭ ‬قرار‭ ‬دارد‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬حیاط‭ ‬و‭ ‬گورستان‭ ‬شهیدگاه‭ ‬معروف‭ ‬است‭.‬شهیدگاه‭ ‬در‭ ‬زمان‭ ‬صفویه‭ ‬فضای‭ ‬وسیع‌تری‭ ‬داشته،‭ ‬اما‭ ‬در‭ ‬حال‭ ‬حاضر‭ ‬قسمتی‭ ‬از‭ ‬آن‭ ‬زیر‭ ‬خانه‌ها‭ ‬و‭ ‬مدرسه‭ ‬جدیدالاحداث‭ ‬شمال‭ ‬جنت‌سرا‭ ‬قرار‭ ‬گرفته‭. ‬در‭ ‬كاوش‌های‭ ‬باستان‌شناسی‭ ‬چند‭ ‬سال‭ ‬قبل،‭ ‬قبور‭ ‬متعددی‭ ‬پیدا‭ ‬شد‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬نظر‭ ‬می‌رسید‭ ‬در‭ ‬ادامه‭ ‬گورستان‭ ‬شهیدگاه‭ ‬باشند‭. ‬شهیدگاه‭ ‬در‭ ‬اصل‭ ‬گورستان‭ ‬عمومی‭ ‬مجاور‭ ‬آستانه‭ ‬بوده،‭ ‬اما‭ ‬پس‭ ‬از‭ ‬غلبه‭ ‬شاه‭ ‬اسماعیل‭ ‬اول‭ ‬بر‭ ‬فرخ‌یسار‭ ‬شیروان‭ ‬شاه،‭ ‬اجساد‭ ‬سرداران‭ ‬شیخ‭ ‬حیدر‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬جنگ‌های‭ ‬شیروان‭ ‬كشته‭ ‬شده‭ ‬بودند‭ ‬به‭ ‬این‭ ‬مكان‭ ‬منتقل‭ ‬و‭ ‬مدفون‭ ‬شدند‭.‬