اصطلاح نامه روانشناسی

« ژ »

 ژنوتيپ :                                                                             Genotype

   شامل عوامل ارثي است كه ممكن است بدون تظاهر در فنو تيپ ( خصوصيات آشكار يا وضعيت ظاهر يك فرد )  به نسل هاي بعدي منتقل شود و بر رشد شخص تأثير بگذارد.                                                             ( پور افكاري  ،  1373 )

ژن                                                                                         gene

   تخم بارور شده در اثر عمل لقاح ، يك سلول كامل را بوجود ميآورد ، كه داراي يك هسته است و اطراف آن را سيتوپلاسم فرا گرفته است . اين سلول اوليه زمينه كليه صفات جسماني و بسياري از صفات رواني كه در رفتار موثر مي باشند را با خود به همراه دارد .  عوامل تعيين كننده اين صفات در واقع بخشي از هسته سلول هستند . كه كروموزم گفته مي شوند كروموزم ها حاصل عناصري به نام ژن هستند. ژن در لغت به معناي تعيين كننده است در امر وراثت نيز ژنهاي موجود در كروموزم هاهستند كه عامل تعيين صفات فرد هستند . هر كروموزم حاوي تعداد زيادي ژن است كه معمولاً بين 10 تا 20 هزار تخمين زده مي شود هر يك يا گروهي از اين ژنها عامل تعيين يك صفت جزئي جسمي يا رواني در انسان مي باشند ماده تشكيل دهنده ژن ها همان DNA مي باشد . DNA با خود كليد هاي انتقال صفات ارثي را دارد.

                                                                     ( احمدي و فراهاني  ،  1370 )

در طول هر كروموزم يك رشته نقاط يا واحد هائي در روي يك خط قرار گرفته اند كه به نام ژن موسومند . ويژگيهاي ارثي يعني خواص و صفات جسمي و رواني كه از والدين و اجداد به فرزندان مي رسد مانند رنگ پوست ؛ شكل استخوانبندي بدن ؛ تركيب دستها … جنبة وراثتي داشته و مربوط به ژنهاست . به عبارت ديگر انتقال خواص ارثي يعني خصوصياتي كه از منشا ء سرشت يك تخم مشتق مي شود و از نسلي به نسل ديگر منتقل مي گردد . توسط ژنها انجام مي گيرد.

تقريباً به روي هر كروموزم 20 هزار ژن قرار دارد بدين ترتيب هر سلول تقسيم شده داراي 46 كروموزم و به همان اندازه ژن (000/920=/000/20×46) مي گردد . در هرسلول به طور تقريب يك ميليون ژن وجود دارد .

                                                                 ( نادري و سيف نراقي ، 1373 )

« س »

سازگاري                                                                        Adjustment

   اصطلاح سازگاري بيشتر در رابطه با انطباق اجتماعي يا روانشناختي به كار گرفته   مي شود كه در اينصورت بيشتر جنبه مثبت آن مورد نظر است ، يعني «سازگاري خوب»وقتي گفته مي شود سازگاري فرد خوب است كه درگير فرآيندي غني و در حال ادامه در جهت تحقق و رشد تواناييهاي بالقوه خود مي باشد ، نسبت به محيط واكنش نشان مي دهد و متقابلاً محيط را تغييرمي دهد و اين عمل را به شيوه اي اثر بخش و همراه با سلامت رواني انجام مي دهد.              ( ساعتچي  ،  1374)

سازماندهي مفهومي ( سا ختاري)                     Conceptual  organiz

   سازماندهي بهترين شيوه يادگيري مطالب پيچيده و مفصل است . مطالبي كه سازمان يافته هستند از مطالبي كه پراكنده و نا مرتبط اند سريعتر آموخته مي شوند و آسانتر به ياد مي آيند.                                                                  ( سيف  ، 1379 )

سطح اخلاق پس عرف ( مافوق قرار دادي )

Postconventional  level

   رسيدن به اين سطح نشانه اي از رسيدن به اخلاق واقعي است . در اين سطح كه از 13 سالگي به بعد رخ مي دهد ، فرد ضمن احترام به قوانين ممكن است از نا رسايي بعضي از موارد قانوني نيز آگاه شده و در يابد كه افراد ديگر ممكن است عقايد و ارزشهاي متفاوت و مختلفي داشته باشند . اين سطح دو مرحله را در بر مي گيرد :

مرحله 5 – اخلاق قرار دادي : در اين مرحله فرد به اين واقعيت پي مي برد كه قوانين و مقررات نوعي قرار دارد اجتماعي است كه هدف عمده آن ، تأمين خواسته هاي اكثريت و به حداكثر رساندن رفاه اجتماعي است . در حالي كه در مرحله چهارم به ندرت اعتبار قانون زير سوال مي رود ، در اين مرحله ممكن است صحت و حقانيت بعضي قوانين مورد ترديد قرار گيرند.

مرحله 6 – پاي بندي به اصول و وجدان فردي: در اين مرحله كه آخرين و عاليترين مرحله رشد اخلاقي است ، فرد بر اساس تعاريفي كه از موازين اخلاقي دارد ، شخصاً اصولي را انتخاب كرده و در هر موقعيتي به آنها پايبند است . در اين مرحله اگر قانوني با اصول انتخاب شدة فرد مغايرت داشته باشد ، وي از آن پيروي نخواهد كرد.                                                                   (احدي وجمهري، 1378 )

سطح اخلاق پيش عرف ( پيش قراردادي )     

                                                                    Preconvetional  Level

در اين سطح كه از 4 تا 10 سالگي به طول مي انجامد ، قضاوت اخلاقي كودكان بيشتر مبتني بر اجتناب از مجازات يا كسب پاداش است . اين سطح شامل دو مرحله است :

مرحله 1- اجتناب از مجازات : در اين مرحله كودك براي گريز از مجازات از معيارهاي اخلاقي ديگران تبعيت مي كندو توجه چنداني به انگيزه عمل فرد ندارد ، بلكه بيشتر به پيامد آن فكر مي كند .

مرحله 2 – كسب پاداش : در اين مرحله اطاعت از مقررات براي رسيدن به پاداش و نوعي سود جويي متقابل ، معيار قضاوت اخلاقي است . كودكان عملي را اخلاقي مي دانند كه براي آنان فايده داشته باشد .              ( احدي و جمهري ،1378)

سطح اخلاق متعارف ( قرار دادي )                     Conventional  level

   در اين سطح كه از 10 تا 13 سالگي به طول مي انجامد افراد علاقمندند كه با اعمال خود ديگران را خشنود كنند ، يعني تحسين آنها را بر انگيزند . در همين سطح آنها گرايش به اطاعت كامل از قوانين دارند . و اطاعت از قوانين لزوماً براي اجتناب از مجازات يا كسب پاداش نيست ، بلكه بيشتر دليل آن حفظ نظم جامعه است . اين سطح شامل دو مرحله به شرح زير است :

مرحله 3- تحسين و تاييد از جانب ديگران : در اين مرحله عملي كه تاييد ديگران را به دنبال داشته باشد از نظر اخلاقي قابل دفاع است . افراد ، بر خلاف سطح پيش عرف ، بد نيست عمل اهميت مي دهند نه پي آمد آن .

مرحله 4- حفظ نظم اجتماعي ، اطاعت از قانون و انجام وظيفه : در اين مرحله هر عملي كه مطابق با مقررات بوده و مورد تصويب مراجع قدرت باشد از لحاظ اخلاقي قابل قبول است .                               ( احدي وجمهري ، 1378 )

سطوح پردازش                                             Levels  of  processing

   محركهاي درونداد ممكن است در سطوح مختلف مورد پردازش قرار گيرد ؛ از تحليل ويژگيهاي حسي گرفته تا پردازش معنايي و مفهومي .

   به عبارت ديگر ؛ نخست جنبه هاي حسي و ظاهري محركهاي درونداد تحليل      مي شود ، و آنگاه ويژگيهاي آوايي ، معنايي و مفهومي آنها در سطوحي كه به تدريج عميقتر مي شوند پردازش مي شود . تحليل حسي در ابتداي كار نسبتاً خود به خود و نا آگاهانه صورت مي گيرد ، در حاليكه هر چه تحليلها عميق تر مي شوند . نياز به توجه بيشتر مي شود . مثلاً كسي كه به زبان خارجي مسلط نباشد از برنامه راديويي به آن زبان مطلب چنداني دستگيرش نخواهد شد هر چند كه به آساني مي تواند صدايي را بشنود و تشخيص دهد كه گوينده زن است ؛ تشخيص تك تك واجها و بخشهاي كلمات نيز كار نسبتاً آساني است ؛ و اگر شخص كوشش بيشتري به خرج دهد چه بسا واژه ها را نيز تك تك بفهمد ، و سر انجام با زحمت بيشتري شايد بتواند اصطلاحات ، جمله ها و معناي كلي آنها را نيز در يابد .

   باز نماييها در حافظه نتيجه اين سطوح مختلف تحليل است ، و لايه هاي عميق تر اثرات ماندگار تري در حافظه بر جاي مي گذارند .     ( آيسنك  ،  1944 )

سلامت رواني                                                     Mental  health     

   سازگاري كافي يا احساس خوب بودن از ديدگاه روانشناختي و خاصه هنگامي كه اين نوع سازگاري يا احساس خوب بودن با معيارهاي قابل قبول روابط انساني همخواني داشته باشد . بعضي از ويژگيهاي سلامت رواني عبارتند از : استقلال در حد معقول ، خود اتكايي ، خود هدايتي ( خود فرماني ) ، توانايي انجام وظايف شغلي ياكار ،توانايي قبول مسئوليت و انجام فعاليتهاي مورد نياز ، ثبات ، پايداري و مداومت در كارها ، توانايي كنار آمدن با ديگران و كار با آنان ، همكاري ، و توانايي براي ابراز دوستي و عشق ، توانايي براي دادو ستد رواني با ديگران و تحمل آنان …

                                                                                  ( ساعتچي  ،  1374 )  

سلول                                                                                            Cell

   سلول واحد ساختماني نباتات و حيوانات . قطر سلول بين 01/0 تا 1/0 ميليمتر بوده و در يك اينچ مكعب نسج ممكن است ميلياردها سلول جاي بگيرد . هر سلول حاوي يك جسم پروتو پلاسميك نسبتاً سفت به نام هسته است كه در تمام فعاليتهاي سلولي و سيتوپلاسم اطراف خود تاثير اساسي دارد.                       ( كالات  ، 1989)

سلول بدني ( سوماتيك يا غير جنسي )                                    Bodycell

   موجود بزرگسال دو نوع سلول دارد : سلولهاي بدني و سلولهاي زاينده ( جنسي ). سلولهاي بدني كه استخوانها ، اعصاب و اعضاي بدن را مي سازد .

                                                                                ( يا سايي ، 1377 )

سلول جنسي                                                                        Germcell

   موجود بزرگسال دو نوع سلول دارد : سلولهاي بدني و سلولهاي زاينده ( جنسي ) . سلولها ي زاينده كه از آن اسپرم و تخمك منشعب مي شوند . ( يا سايي ، 1377)

سوگيري                                                                         Orientation

   نوعي تمايل نسبت به طرفداري از يك نظريه يا قضيه ، بدون بررسي در مورد درستي يا نادرستي آن. علاقه به بر گرداندن و منحرف ساختن مسير بحث علمي در يك زمينه خاص به منظور رسيدن به نتايج مطلوب خود . نوعي تمايل يا پيشداوري نسبت به يك موقعيت يا نتيجه گيري . نوعي خطاي نمونه گيري در بخش آماري يك تحقيق . يك نمونه « سودار» آن چنان نمونه اي است كه نماينده جمعيت اصلي ( كه بايد در مورد آن استنباطهايي شود ) نمي باشد . هر نوع عامل نظامداردر يك موقعيت تجربي ، كه نشان دهنده خطا مي باشد . هر نوع ترجيح دادن يك انتخاب يا پاسخ بر انتخابها يا پاسخها ديگر .                                                        ( ساعتچي  ،  1374 )

سيستم عصبي خود كار ( خود مختار )  

                                                          Autonomic nervous system

   دستگاه خود مختار ، غده هاي درو نريزر و ماهيچه هاي صاف («صاف»ناميدن اين ماهيچه ها به سبب منظره ميكروسكپي آنهاست ) و از آن جمله قلب ، عروق خوني و پوشش دروني معده و روده را اداره مي كند . نام «خود مختار » براي اين دستگاه به خاطر اين است كه بسياري از فعاليتهاي تحت كنترل آن ، به صورت خود مختار يا خود گران انجام مي گيرد ، از قبيل گوارش و گردش خون كه حتي در خواب يا بيهوشي نيز ادامه دارد. دستگاه عصبي خود مختار داراي دو بخش سمپاتيك و پاراسمپاتيك است كه غالباً در جهت متضاد يكديگر عمل مي كنند . حالت بهنجار بدن (بين حد اكثر بر انگيختگي و آرامش نباتي )با حفظ توازن بين اين دو دستگاه    بر قرار مي شود .                                      (اتكينسون و هيلگارد  ،  1983 )

سيستم عصبي مر كزي                               Central nervous system

   بخش اصلي سيستم عصبي كه در داخل محفظه هاي استخواني (جمجمه و ستون مهره ها ) قرار دارد و شامل مغز و نخاع مي باشد . مخ ، مخچه ،پل مغزي ،بصل النخاع و نخاع شوكي ، اجزاي مهم سيستم عصبي مركزي محسوب مي شوند.

                                                                                    (ساعتچي، 1374)

سيستم هورموني                                                   Hormeney system

   سيستم هورموني اصولاً با كنترل اعمال مختلف بدن ، كنترل سرعت واكنش هاي شيميايي در سلولها يا انتقال مواد از غشاء سلولها يا جنبه هاي ديگر متابوليسم سلولي از قبيل رشد و ترشح سر و كار دارد . اثر پاره اي از هورمونها طي چند ثانيه بوجود        مي آيند . در حاليكه پاره اي ديگر ، چندين روز وقت لازم دارند تا شروع شوند و سپس براي هفته ها ،  ماهها و حتي سالها ادامه مي يابند .

هورمون يك ماده شيميايي است كه بوسيله يك سلول يا گروهي از سلولها بداخل مايعات بدن ترشح مي شود و يك اثر كنترل كننده فيزيو لوژيك بر روي ساير سلولها ي بدن اعمال مي كند.                                  (كرمي نوري و مرادي  ،  1371 )

سيلاب                                                                                    Syllable  

   هجا ، سيلاب ، بخشي از گفتار مركب از يك حرف صدادار يا پيوسته كه به تنهايي يا همراه با چند حرف بيصدا ادا مي شود.                          ( پور افكاري ، 1373 )