زهرا داستانی: کسی باور نمی‌کرد که باران‌های بهاری انقدر ببارند که خانه‌ای را ویران کنند. گرچه سازمان هواشناسی هشدارهای لازم را برای پیشگیری از خطرات احتمالی این باران‌ها در سه جاده از صبح روز جمعه داده بود اما هنوز ساعاتی نگذشته بود که خبرها حکایت از آن داشت که باران‌های پیاپی بهاری سیل به راه انداخته است. سیلی که در آخرین ساعات پایان این روز تعطیل سبب تخلیه تعدادی از روستاها شد و حتی مدارس آذربایجان غربی را نیز برای روز شنبه تعطیل کرد.

اولین قربانیان سیل

در همان ساعات ابتدایی بارندگی‌های پیاپی در شمال غربی کشور، سیل قربانی گرفت. عصر روز جمعه واحد مرکزی خبر اعلام کرد که در پی بارش های پیاپی باران در نقاط مختلف آذربایجان غربی رودخانه گدارچای طغیان کرد و تا آن لحظه ۲ قربانی گرفته است. یکی پسر بچه ۱۲ ساله که با دوچرخه به داخل روخانه افتاده و دیگری جوان 30 ساله اشنویه‌ای در روستای درود که با خودرو به داخل رودخانه گدار سقوط کرد و جان باخت.

به دنبال اولین قربانیان فرماندار ارومیه دستور تخلیه بسیاری از روستاهای ارومیه را صادر کرد. باران بی‎‌سابقه در آذربایجان به خصوص در مناطق زیوه و مرگور در حومه ارومیه سبب شد تا دو پل تخریب و راه ارتباطی چندین روستا قطع شود. با این حال شمار تلفات و خسارت‌های این باران‌ بهاری به همین جا ختم نشد. خبرها از غرق بیش از 5 خودرو با سرنشینانش حکایت داشت. عظیم نظری، رییس جمعیت هلال احمر اذرشهر که خبر این حادثه را به رسانه‌ها داد، گفته بود که این قربانیان در حال تماشای سیل بودن که به یکباره موج دیگری از سیل آنها را غافلگیر کرده و با خود برده است. اتفاقی که سبب شد تا «تماشای سیل» تیتر بسیاری از روزنامه‌های فردا شود. 

افزایش شمار خسارات در روستاهای آذربایجان شرقی بیش از هر جای دیگر بود. ساعت ۲۳ روز جمعه، علی هوشیار، رئیس مرکز مدیریت راه‌های آذربایجان شرقی از خسارت دیدن بیشتر شهرستان‌های استان، به ویژه ۱۰ شهرستان آذربایجان شرقی از جمله شهرستان‌های تبریز، هشترود، بستان‌آباد، شبستر، اهر، مراغه، ورزقان، باسمنج، عجب‌شیر و آذرشهر در پی سیل خبر داد و میزان این خسارات را اینگونه عنوان کرد: سیل به پل‌ها و جاده‌های شهرستان هشترود 200 میلیون تومان، مراغه 600 میلیون تومان، خسروشاه 50 میلیون تومان، تبریز 50 میلیون تومان خسارت وارد شده که البته این خسارت‌های اولیه بوده که برآورد کرده‌ایم.

هر لحظه شمار قربانیان این سیل افزایش می‌یافت. سیل تنها در روستا عجب شیر 12 نفر از اهالی روستای چنار ناپدید کرد. پل رودخانه قوری چای را که راه ارتباطی دو روستای چنار و حوری بود، قطع کرد تا امکان امداد رسانی به این روستاها مقدور نباشد. چهار روستای دیگر از جمله خانیان، دیزج حسن بیگ، آلمالو و یایچی اما دچار آبگرفتگی شدند. 

دو روز بارندگی با متوسط بارش 40 میلی متر در استان آذربایجان شرقی در 15 سال اخیر بی سابقه بود. بارندگی که لحظه به لحظه بر میزان ضرر و زیان جانی و مالی‌اش علیرغم پیش بینی و آمادگی‌های قبلی بیشتر می‌شد. محمدصادق پورمهدی معاون عمرانی استاندار آذربایجان شرقی علت این افزایش شمار آسیب‌ها را در برخی ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حاشیه برخی از رودخانه های آذربایجان شرقی و تجاوز به بستر رودخانه‌ها دانست که مسیر جریان آب را مسدود کرده و  سبب طغیان آب شده بود. او همچنین برای بار دوم علت فوت برخی از هموطنان در این سیل را تماشای آن عنوان کرد و گفت: متاسفانه در شهرستان های آذرشهر و عجب شیر برخی از مردم برای گرفتن عکس یادگاری کنار رودخانه ها جمع شده و سیل خودروی برخی از این افراد را با خود برده است.

گم شدن گمشدگان سیل در میان اخبار انتخاباتی

در همین روزها بود که مهم‌ترین اتفاقات کشور رقم می‌خورد. ثبت نام کاندیدهای انتخابات در تهران و سیل در شمال غربی ایران. اما اخبار ثبت نام افراد سیاسی دور از انتظار تا افراد ناشناس با شعارهای مختلف و تیپ‌های عجیب و غریب بر اخبار سیل و جان باختگانش پیشی گرفت و آنهایی که سیل با خودش بر در میان اخبار گم شد. سیل اما باز هم تاخت. از 25 فروردین ماه تا ساعت 6 صبح روز شنبه، چهار استان آذربایجان شرقی و غربی، کردستان، زنجان و همچنین١٧شهرستان (مراغه، چارایماق، هریس، بستان آباد، ورزقان، شبستر، تبریز، عجب‌شیر، آذرشهر، ملکان، سراب، ارومیه، اشنویه، نقده، پیرانشهر، سقز و زنجان) تحت تاثیر سیل و آبگرفتگی قرار گرفتند. شاهین فتحی معاونت عملیات امداد و نجات جمعیت هلال احمر  از جان باختن ۹ نفر، 5 تن در شهرستان عجب‌شیر، 3 نفر در آذرشهر و یک تن نیز در اشنویه و مفقود شدن 15 تن در شهرستان‌های آذرشهر و عجب‌شیر و امدادرسانی به ٣٢شهر و روستا خبر داد و گفت: تا کنون به 1100 نفر امدادرسانی شده، 77 تن اسکان اضطراری یافتند، 14 تن به مناطق امن منتقل شدند و شش تن نیز برای دریافت خدمات لازم به مراکز درمانی منتقل شدند.

شمار مفقودان لحظه به لحظه افزایش پیدا می‌یافت. شمس‎‌الدین مراثی فرماندار شهرستان عجب‌شیر اعلام کرد که شمار مفقودان به 20 نفر در روستای چنار رسیده که تا آن لحظه جسد شش نفر از آنان پیدا شده‎ است. او همچنین از مصدومیت 10 نفر نیز در جریان سیل خبر داد که تحت درمان قرار گرفته بودند. تخریب سه الی چهار مورد از خانه‌های روستا خبر دیگری بود که فرماندار شهرستان عجب شیر به رسانه‌ها داده بود. به دنبال گذشت ساعت‌ها از سیل در آذربایجان و سه شهر دیگر  تصاویری از شکستن پل و پیدا شدن خودروهای مفقود شده در سیل در شبکه‌های مجازی منتشر می‌شد. یکی از آنها خودرویی متلاشی شده در نزدیکی غله زار بود که بر اثر سیل به داخل آب سقوط کرده بود. 

دستور معاون رئیس جمهور برای کمک به سیل زدگان

اسحاق جهانگيری، معاون اول رییس جمهور اولین کسی بود که در تماس‌های تلفنی جداگانه با استانداران آذربایجان غربی و شرقی، در جریان آخرین وضعیت خسارات وارده ناشی از جاری شدن سیل در این دو استان قرار گرفت و او بر ضرورت بسيج همه امكانات براي امداد رسانی به سيل زدگان، رسيدگی فوری به وضع آسيب ديدگان و يافتن مفقودين تاكيد كرد.

آذرشهر و عجب شیر قربانی سیل

آمارهایی که هر لحظه مسئولان به رسانه‌ها اعلام می‌کردند حکایت از آن داشت که دو شهرستان عجب شیر و آذرشهر بیشترین خسارات و تلفات را دیده اند. یدالله الهیاری، فرماندار آذرشهر در صبح روز شنبه ۲۶ فروردین یک روز پس از سیل  در خصوص آخرین وضعیت شهرستان آذرشهر گفت: در اثر سیل، تاکنون ۱۷ نفر در شهرستان آذرشهر مفقود شده‌اند، دو دستگاه از خودروهای مفقودی نیز پیدا شده است. کمی بعد اما خلیل ساعی، مدیرکل مدیریت بحران استانداری آذربایجان‌شرقی از افزایش آمار فوت شدگان سیل در آذربایجان‌شرقی به 17 نفر خبر داد و گفت: 14 نفر از فوت شدگان در شهرستان عجب‌شیر و سه نفر نیز مربوط به شهرستان آذرشهر است. وی اضافه کرد: طبق آمار اعلام شده، 20 نفر در عجب‌شیر مفقود شده بودند که اجساد 14 نفر پیدا شده و 17 نفر نیز در شهرستان آذرشهر مفقود شده بودند که اجساد سه تن پیدا شده است.

رئیس جمهور پا به میدان می‌گذارد

یک روز پس از سیل رییس جمهور، هیاتی را به ریاست حمید چیت چیان وزیر نیرو مامور کرد تا با حضور و سرکشی در ‏استان های آذربایجان غربی و شرقی و همچنین اردبیل، به روند امدادرسانی به سیل زدگان رسیدگی و اقدامات انجام شده را گزارش دهند.‏ معاونان وزارتخانه های کشور، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و جمعیت هلال احمر از اعضای ‏هیات اعزامی به سرپرستی وزیر نیرو بودند. حسن روحانی در دستور خود بر ضرورت بسیج همه امکانات برای امداد رسانی ‏به سیل زدگان و رسیدگی فوری به وضع آسیب دیدگان و مصدومان را مورد تاکید کرد. 

اولین اسامی جان مصدومان سیل 

ساعت نزدیک ۲ بعد از ظهر روز شنبه اولین اسامی مصدومان سیل منتشر شد. دکتر پیرحسین کولیوند، سرپرست اورژانس کشور ضمن اعلام اسامی ۱۰ نفر از مصدومان در آذربایجان شرقی از ثبت فوت ۲۰ نفر و مصدومیت ۱۲ نفر خبر داد. از سوی دیگر نیز سازمان پزشکی قانونی از شناسایی و تعیین هویت 25 جان‌باخته سیل آذربایجان شرقی و پنج جان‌باخته سیل کردستان در پزشکی قانونی خبر داد.  به دنبال اعلام اسامی و افزایش شمار قربانیان سیل  یک روز عزای عمومی در آذربایجان اعلام شد. هنوز ساعاتی از آخرین اخبار ناخوشایند از سیل نگذشته بود که مجتبی خالدی، سخنگوی سازمان اورژانس کشور  هشدار داد که به دلیل طغیان احتمالی رودخانه‌ها و جاری شدن سیل، نیروهای اورژانس در 7 استان در حال آماده‌باش هستند. 

رانش هم به سیل اضافه شد

سیل کم بود، رانش زمین در آذربایجان‌ و کردستان نیر به آن اضافه شد. به دنبال آن اسماعیل نجار، رئیس سازمان مدیریت بحران کشور گفت: برخی مناطق آذربایجان و کردستان عصر روز جمعه ۲۵ و شنبه ۲۶ فروردین بر اثر سیلاب و رانش زمین دچار حادثه شد؛ متاسفانه غروب روز جمعه در آذربایجان شرقی منطقه آذرشهر حادثه‌ای تلخ برای 17 نفر به وقوع پیوست. متاسفانه تعدادی از هموطنان بر اثر سیلاب مفقود شدند که پیکر ۴۱ نفر در این حوادث کشف شده است. 

به دنبال تلفات جدید سیل و رانش در سه استان کشور رییس‌جمهور برای بار دوم و این بار در تماس‌های تلفنی جداگانه با استانداران آذربایجان شرقی، غربی و اردبیل دستور تسریع کمک رسانی را صادر کرد. به دنبال این دستور  وزیر نیرو به عنوان نماینده رئیس جمهوری جهت رسیدگی به وضعیت سیل زدگان آذربایجان غربی وارد ارومیه شد و  به نمایندگی از حسن روحانی در راس هیاتی در منطقه حضور یافته، در جریان آخرین وضعیت امداد و رسیدگی به سیل زدگان این سه استان و خسارت‌ها قرار گرفت. 

تماشای سیل؟ واقعیت یا شایعه

تماشای سیل که از روز اول حادثه به عنوان یکی از دلایل افزایش شمار تلفات این حادثه عنوان شد به بحثی در محافل و رسانه ها تبدیل شده بود. حمید چیت‌چیان وزیر نیرو با اشاره به آماده‌باش نیروهای آب و برق از دوشنبه هفته گذشته افزود: بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد که در شهرستان آذرشهر، برخلاف منطقه عجب شیر، سیل خسارت‌ها و ویرانی مالی چندانی به همراه نداشته است. وزیر نیرو گفت: متأسفانه در شهرستان آذرشهر به‌علت توجه نکردن شهروندان و قرار گرفتن آن‌ها در مسیر سیلاب حدود 17 نفر از آن‌ها دچار حادثه شده که تاکنون اجساد 11 نفر پیدا شده و گروه‌های امدادی در حال جستجوی شش نفر دیگر هستند. نماینده ویژه رئیس‌جمهوری در مناطق سیل‌زده، گفت: از همه شهروندان عزیز خواستاریم که به هشدارها و نکات ایمنی توجه کرده و از قرارگیری در حاشیه سیلاب‌ها برای عکسبرداری یا فیلمبرداری خودداری کنند.

دستور رهبری برای کمک به سیل زدگان

به دنبال خبرهایی که از سیل و تلفاتش به گوش می‌رسید، رهبر معظم انقلاب در پیامی بر رسیدگی فوری به آسیب دیدگان حادثه سیل در چند استان کشور تاکید فرمودند. به دنبال این دستور، حمید چیت‌چیان وزیر نیرو که به عنوان نماینده رئیس جمهور برای بررسی اوضاع سیل زدگان به ارومیه سفر کرده بود، در جلسه شورای هماهنگی مدیریت بحران استان گفت: خسارت‌‌های سیل در استان های آذربایجان غربی و شرقی، روز دوشنبه ۲۸ فروردین در جلسه هیات دولت مطرح می‌شود.  

از تلفات تا مزایای سیل

گرچه تصاویری که از سیل و خساراتش منتشر می‌شد، بسیار هولناک بود و آمارهای جان باختگان بسیار تاسف آور اما آمارهایی که کامران دانشجو مدیرعامل شرکت آب منطقه ای آذربایجان غربی داد، آمار خوش آیند تری بود. به گفته او، بارش های متناوب باران در استان موجب شده تا ۸۰ میلیون متر مکعب آب از طریق رودخانه ها و در جریان سیلاب های اخیر وارد دریاچه ارومیه شود. فرهاد سرخوش مدیر دفتر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه در آذربایجان‌غربی از افزایش سظح تراز دریاچه ارومیه در پی بارندگی‌های اخیر خبر داد.سرخوش با بیان این‌که تراز دریاچه ارومیه از زمان تثبیت حدود 72 سانتی‌متر افزایش داشته است، گفت: هم‌اکنون تراز دریاچه به 1270/80 رسیده است که سهم بهار امسال تا امروز 4 سانتی‌متر بوده است. وی ادامه داد: با توجه به این‌که 90 درصد بارندگی‌ها در جنوب استان اتفاق افتاده است پیش‌بینی می‌شود طی دو روز آینده حدود 8 تا 9 سانتی‌متر افزایش تراز داشته باشیم.

مسعود تجریشی، رئیس ستاد احیای دریاچه ارومیه درباره مزایای سیل برای دریاچه ارومیه به «خبرآنلاین» گفت: دریاچه همیشه از سیلاب پر شده است و تاثیر این سیل‌ها حدود ۱۲ سانتی‌متر افزایش تراز برای دریاچه ارومیه است.  ما انتظار داشتیم در طول این چند روز دمای هوای بعضی از نقاط حوضه آبریز افزایش پیدا کند و این اتفاق هم افتاد؛ مثلا در شرق دریاچه دمای هوا شب منهای یک بود صبح به 29 درجه بالای صفر رسید. افزایش دما منجر به ذوب شدن برف‌ها می‌شود و این تراز دریاچه را افزایش می‌دهد، اما از سویی همزمان با افزایش دما باران هم آمد و سیلاب را تشدید کرد. به صورت کلی وقتی از لحاظ تاریخی به دریاچه ارومیه نگاه می کنیم، متوجه می‌شویم عمدتا رژیم آبی دریاچه ارومیه، سیلابی بوده است و در گذشته های بسیار دور هم آبهایی که وارد دریاجه ارومیه می شد از بارش های سیلابی بوده. البته در رابطه با خسارت‌های وارد شده هم همانطور که در تصاویر دیده شد، عمده خسارت ها ناشی از ساخت و سازها در بستر و حریم رودخانه ها است.

آماز جان باختگان به ۴۳ نفر رسید

با گذشت دو روز از حادثه سیل در سه استان اسماعیل نجار، رییس سازمان مدیریت بحران کشور از ادامه عملیات جست‌وجو برای یافتن مفقودین در سیل آذربایجان خبر داد و گفت که تاکنون شمار جانباختگان سیل در استان‌های آذربایجان شرقی، غربی و کردستان 41 نفر است و البته 7 تن نیز مفقود هستند که عملیات جست‌وجو برای یافتن‌شان ادامه دارد.

اما آمارها از خسارات مالی در این استان‌ها حکایت از آن داشت که سیل در حدود 250 میلیارد ریال به راه‌های استان در شهرستان‌های ارومیه و اشنویه خسارت وارد کرده است. 

سیل و آبگرفتگی در طول دو روز از 25 فروردین تا صبح روز ۲۷ فروردین هفت استان آذربایجان شرقی و غربی، کردستان، کرمانشاه، قزوین، زنجان و مازندران را با بحران مواجه کرده بود. بحرانی که سبب شده بود تا به گفته مرتضی سلیمی رئیس سازمان امداد و نجات، به 52 شهر و روستا و 5100 تن امدادرسانی شود و طی آن 410 تن اسکان اضطراری یابند و 16 تن هم به مناطق امن منتقل شوند و اقلام اضطراری در میان 1372 خانوار سیل‌زده در آذربایجان‌غربی و سه هزار نفر از سیل زدگان در شمال غربی کشور توزیع شود. 

عصر روز یکشنبه ۲۷ فرودین دو روز پس از حادثه رئیس سازمان مدیریت بحران کشور در آخرین گزارشات از وضعیت خود از افزایش آمار قربانیان سیل به ۴۳ نفر خبر داد و درباره شمار مفقودان سیل گفت: طبق گزارشات محلی تنها ۵ مفقودی باقی مانده است که با همکاری دیگر نیروهای امدادی تلاش می‌کنیم، باقی اجساد مفقود شده را کشف کنیم.

روایت تلخ مردم چنار از سیل 

روز دوشنبه ۲۸ فروردین روزنامه وقایع اتفاقیه در گزارشی روایت تلخی از سیل زدگان روستای چنار منتشر کرد. در این گزارش آمده بود: «سیلاب بی‌خبر آمده، یعنی بی‌خبر نیامده، مردم بی‌خبر بوده‌اند» این را نورالدین انصافی، دهیار روستای چنار در شهرستان عجب‌شیر می‌گوید؛ روستایی که حالا بعد از یورش سیل فقط چند ویرانه از آن باقی مانده است. انصافي مي‌گويد: روستا 21 نفر تلفات داشته، 18 نفر را پيدا کرده‌اند اما از سه نفر ديگر هيچ اثري نيست. اگر حتي يک نهاد به ما هشدار داده بود، خانه‌هاي حاشيه رود را تخليه مي‌کرديم اما ما هيچ هشداري دريافت نکرديم و سيل، همه خانه‌هاي حاشيه رودخانه را تخريب کرد. او از خانواده هفت نفره‌اي مي‌گويد که سيل، 6 نفر از آنها را به کام مرگ برده، فقط يکي از فرزندان پسر خانواده زنده مانده و او هم در بيمارستان بستري است. بر‌اساس آنچه مسئولان اعلام کرده‌اند، سيل در آذربايجان‌شرقي، بيشترين خسارت را به اين روستا وارد کرده است. تخريب بيش از 70 خانه، مرگ 21 نفر و آوارگي بيش صدها نفر سرانجامي است که سيل براي ساکنان اين منطقه رقم زده است.

اسامی اولیه از جان باختگان 

۴ روز بعد از سیل، سازمان پزشکی قانونی اسامی و شماری از جان باختگان سیل را در آذربایجان و کردستان اعلام کرد که بر طبق آن  شمار اجساد جانباختگان را با ارجاع سه جسد در آذرشهر  39 تن اعلام کرد که تنها 31 نفر از جانباختگان حادثه سیل به آذربایجان شرقی اختصاص داشت. البته این آمار به همین جا ختم نمی‌شد. محمد صادق پورمهدی معاون عمرانی استاندار آذربایجان شرقی با بیان اینکه ۳۴ نفر در روز شنبه پیدا شدند، گفت: تا دیروز عصر مجموعاً آخرین اطلاعات یافتن ۳۴ نفر است که ۸ نفر هنوز مفقود هستند. درباره خسارات مالی نیز امیر عباس جعفری مدیرکل مدیریت بحران آذربایجان غربی اعلام کرد که براساس برآورد اولیه خسارت سیل تاکنون به حدود ۲ هزارو ۴۰۸ میلیارد ریال در بخش های اراضی کشاورزی، پل های ارتباطی روستایی، آب شرب روستایی و سایر تاسیسات رسیده است. اما کاظم محمدی اقدم، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب روستایی آذربایجان غربی نیز گفت: در سیل دو روز اخیر به ۲۲ روستای استان بالغ بر ۲۵ میلیارد ریال خسارت وارد شده است.

اما آخرین خبر از سیل چه بود؟ ۵ روز پس از حادثه آمار جان باختگان به ۴۰ نفر رسید. پزشکی قانونی اعلام کرد که با شناسایی و تعیین هویت چهار جسد دیگر حادثه سیل آذرشهر تعداد اجساد شناسایی شده توسط پزشکی قانونی استان های آذربایجان شرقی و کردستان به ۴۰ نفر رسیده است. اما هنوز هم باید منتظر یک خبر بد دیگر بود. خبر از یافته شدن جسد جسد نوجوان دوچرخه سوار آذری که همچنان مفقود است. 

با این حال کارشناسان می‌گویند سیل ویرانگر در شمال غربی ایران، طبیعی نیست؛ دکتر غلامرضا براتی، دانشیار جغرافیای دانشگاه شهید بهشتی با گرایش اقلیم‌شناسی معتقد است «وقوع بارندگی یک پدیده طبیعی است؛ اما این پدیده یعنی سیل ویرانگری مشابه آنچه در شمال‌غرب کشور رخ داد، یک پدیده طبیعی نیست. بارندگی اگر بر بستری فرود بیاید که دست نخورده نباشد، باعث فعال‌شدن چشمه‌ها، تغذیه سفره‌های زیرزمینی و بالابردن کشاورزی و توسعه می‌شود؛ اما وقتی بسترها تخریب شد، ثمره آن وقوع سیل‌های شدید است.»

همچنین دکتر شهریار خالدی، استاد آب و هواشناسی دانشگاه شهید بهشتی عقیده دارد: «تغییر اقلیم یک بحث جهانی است و کشور ما هم از آن مستثنا نیست. سیل، خشک‌سالی، توفان‌ها و بادهای شدید و مهم‌تر از همه گرمایش آب و هوای زمین چهار اثر و تبعات اصلی تغییر اقلیم است که متأسفانه کشور ما همه این تبعات را شاهد بوده و از این به بعد هم شاهد خواهد بود.»

۴۷۲۳۵