روزنامه خراسان – جواد نوائیان رودسری: تأثیر بی‌بدیل فرهنگ عاشورا و حماسه حسینی بر جامعه ایران و علاقه فراوان مردم ما به اهل‌بیت (ع)، باعث ورود گاه‌به‌گاه هنرمندان عرصه هنر هفتم به روایت‌های این حوزه شده‌است.در این بین، واقعه جانگداز عاشورا، به دلیل اهمیت ویژه آن در تاریخ اسلام و فرهنگ اسلامی، بیش از دیگر وقایع تاریخی در این زمینه، موردتوجه بوده‌است و نویسندگان و فیلم‌سازان متعددی به تولید محتوا در این‌باره پرداخته‌اند.

با این‌حال، نکته‌کلیدی روایت‌های عرضه‌شده در محصولات سینمایی، آن است که طبع روایتگری هنرمندانه، باعث به‌وجودآمدن داستان‌هایی غیرواقعی، برای بیان حقایق تاریخی یا معنوی واقعه عاشورا شده است؛ به دیگر سخن، از آن‌جا که شواهد تاریخی موجود از این واقعه سترگ، گاه با یکدیگر همخوانی ندارد، برخی فیلمنامه‌نویسان ترجیح داده‌اند روایت را از قالب تاریخی خارج کنند و به آن شکلی هنری بدهند.

این رویکرد، البته رویکرد اشتباهی نیست؛ به شرط آن‌که مخاطبان را از هنری‌بودن کار و خیالی‌بودن روایت آگاه کنیم. با این‌حال، در میان فیلم‌ها و سریال‌هایی که در این زمینه ساخته شده‌است، عیار تاریخی اندازه یکسانی ندارد و بسته به نگاه کارگردان و نویسنده، تغییرات متعددی را تجربه می‌کند.  

سفیر/ ۱۳۶۱

فریبرز صالح

سفیر را باید نخستین کار جدی برای توجه به واقعه عاشورا، در سینمای ایران بدانیم. فیلم، روایت سفر قیس بن مسهر صیداوی، سفیر امام حسین (ع) به کوفه‌است. فرامرز قریبیان با ایفای نقش قیس در فیلم سفیر، یکی از ماندگارترین نقش‌های دوره فعالیت هنری خود را رقم زد.

با این‌حال، داستان فیلم، تا حد زیادی، واقعی نیست. اولاً اطلاعات تاریخی ما درباره قیس بن مسهر آن‌قدر نیست که بشود از آن یک فیلم سینمایی ساخت؛ ثانیاً، برخی از شخصیت‌های تاریخی در فیلم، جایگاهی متفاوت دارند؛ به عنوان مثال، حُصین بن نُمَیر که در فیلم ریاست یکی از پست‌های نگهبانی کوفه را برعهده دارد و به لحاظ جایگاه حکومتی، فرماندهی دون‌پایه محسوب می‌شود، اصولاً کوفی نیست و از بزرگان شام و طرفداران معاویه است که یک‌سال بعد از واقعه عاشورا در حمله یزید به مدینه، به فرماندهی رسید و سال بعد از آن، کعبه را با منجنیق هدف قرار داد و سوزاند.

روایت عشق /۱۳۶۴

انوشیروان ارجمند

سریال روایت عشق، نخستین مجموعه تلویزیونی درباره واقعه عاشورا بود که با دقت فراوان به اجزای تاریخی این رویداد مهم پرداخت. بیشتر هنرمندان سریال خراسانی بودند و زنده‌یاد انوشیروان ارجمند، نقش سعد بن ابی‌وقاص را ایفا کرد. این سریال به لحاظ محتوای تاریخی، تلاشی مثبت برای انعکاس تاریخ محسوب می‌شد. به‌نظر می‌رسد که نویسنده سریال، محتوای تاریخی آن را از روی مقاتل مشهوری مانند لهوف استخراج کرده‌باشد.

دیالوگ‌ها و لوکیشن‌ها، تطبیق خوبی با آن‌چه در مقاتل معروف، مانند لهوف، خوارزمی و… می‌خوانیم، دارند. هر چندکه کیفیت تصویر و صحنه به دلیل کمبود امکانات، چنگی به دل نمی‌زند، اما بیننده می‌تواند مطمئن باشد که روایت عشق، گزارشی تقریباً مستند از واقعه عاشورا و حوادث پیش از آن است؛ حتی می‌توان گفت که کارگردان، برخی مواقع، رویکرد هنری خود را کنار گذاشته و به نقل تاریخی صرف رو آورده که در نوع خود، قابل توجه است.

روز واقعه /۱۳۷۳

شهرام اسدی

روز واقعه، با موسیقی متن ماندگار آن که ساخته مجید انتظامی است و بازی تأثیرگذار علیرضا شجاع‌نوری و عزت‌ا… انتظامی، یکی از مهم‌ترین آثار درمورد واقعه عاشوراست. با این‌حال، روایت داستان، حکایتی کاملاً خیالی است. در واقع بهرام بیضایی که کار نگارش فیلمنامه روز واقعه را در سال ۱۳۶۳ به پایان برده، کوشیده است تا سخنان مهم و کلیدی امام حسین (ع) را در قالب دیالوگ شخصیت‌های خیالی، به مخاطب عرضه کند و برخی اتفاقات را، مانند حوادث عصر عاشورا، به نمایش بگذارد.

آن‌چه در بسیاری از صحنه‌ها از زبان هنرمندان می‌شنوید، در واقع احادیث و روایت‌های مشهوری است که از سیدالشهدا (ع) نقل شده و به گوش مخاطبان کاملاً آشناست؛ به ویژه دیالوگ هیجان‌انگیزی که زنده‌یاد جمشید مشایخی در سکانس‌های پایانی فیلم می‌گوید، دربرگیرنده بخش مهمی از سخنان امام (ع) در روز عاشوراست. به همین دلیل، با وجود غیرواقعی‌بودن روایت فیلم، احساس خوب و قابل قبولی را در مخاطب ایجاد می‌کند.

مختارنامه /۱۳۸۸

داود میرباقری

مختارنامه را باید بهترین کار هنری در عرصه فیلم‌سازی، درباره واقعه عاشورا بدانیم؛ مجموعه‌ای بسیار دیدنی که افزون بر جلوه‌های بصری و بازی خیره‌کننده بازیگرانی مانند فریبرز عرب‌نیا و فرهاد اصلانی، نمایشی قابل‌قبول از شواهد تاریخی را به مخاطبان ارائه می‌کند. هر چند دقت نقل روایات تاریخی در مختارنامه به اندازه روایت عشق نیست، اما میرباقری توانسته‌است از غلبه نگاه هنری بر نگاه تاریخی، تا حدود زیادی جلوگیری کند.

با این‌حال، بخش‌هایی از سریال و حتی تعدادی از شخصیت‌های آن، چندان با واقعیت تاریخی سازگار نیستند؛ مثلاً حوادثی که حول شخصیت کیسان ابوعمره شکل گرفته‌است، تا حدود زیادی واقعی نیست؛ خوب است بدانید کیسان ابوعمره، شخصیتی واقعی و تاریخی محسوب می‌شود که در قیام مختار ثقفی فعال بود؛ اما بسیاری از جزئیاتی که در مختارنامه درباره زندگی و شخصیت او می‌بینیم، پشتوانه تاریخی ندارد.