برترین‌ها: در ساعت ۴۸ دقیقه بامداد جمعه ۱۹ اردیبهشت‌ماه، زمین‌لرزه‌ای به بزرگی ۵/۱ ریشتر استان‌های تهران، البرز و مازندران را لرزاند. بر اساس گزارش پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی، این زمین لرزه در مختصات ٣۵/٧۵ درجه عرض شمالی و ۵٢/٠۴ درجه طول خاوری رخ داده، با شهرستان دماوند ۵ کیلومتر فاصله داشته است و عمق آن از سطح زمین حدود ۱۰ کیلومتر برآورد می‌شود. این زمین‌لرزه علاوه بر داغ کردن دوباره بحث زمین‌لرزه تهران، به‌دلیل نزدیکی به کوه دماوند موضوع فعالیت و فوران مجدد این کوه آتشفشانی را هم سر زبان‌ها انداخت.

هرچند هنوز به‌درستی مشخص نشده است، بسیاری از کارشناسان بر این باورند که گسل مُشا، یکی از سه گسل بزرگ اطراف شهر تهران که سابقه تولید زمین‌لرزه بزرگ‌تر از ۷ ریشتر را دارد، مسبب این زمین‌لرزه بوده است و به این ترتیب، احتمال ارتباط این زمین‌لرزه با آتشفشان دماوند منتفی است.

اما فرخ توکلی، کارشناس زمین‌سنجی سازمان نقشه‌برداری کشوری، با اشاره به نزدیکی کانون این زمین‌لرزه و آتشفشان دماوند، به باشگاه خبرنگاران جوان گفته است این یعنی ارتباط زمین‌لرزه با آتشفشان به‌طور قطع منتفی نیست و «برای اطمینان از این قضیه، باید آن را با ایستگاه‌های دائمی تجزیه و تحلیل و سری‌های زمانی داده‌های جی‌پی‌اس بررسی کرد تا علت این حادثه را به‌طور کامل متوجه شویم». اشاره توکلی به نوعی بررسی است که با استفاده از داده‌های دقیق جابه‌جایی مکانی یا تورم سطح زمین در اطراف آتشفشان، احتمال جابه‌جایی ماگما می‌سنجد. ارزیابی فعالیت‌های لرزه‌ای آتشفشان یکی دیگر از این نشانه‌هاست. آتشفشان قبل از فوران مجدد به‌دلیل حرکت ماگما، زمین‌لرزه‌های کوچک و بزرگ زیادی تولید می‌کند.

اما این تنها یکی از چندین نشانه‌ای است که ممکن است بر آغاز دور جدیدی از فعالیت‌های فورانی یک آتشفشان دلالت داشته باشد. برخلاف زمین‌لرزه، فوران‌های آتشفشانی با دقت به‌نسبت مناسبی پیش‌بینی‌پذیرند، نه با دقت زمانی بالا، اما بازه زمانی مناسبی برای آن‌ها قابل تعیین است. این پیش‌بینی به پایش مستمر علائم و نشانه‌هایی بستگی دارد که آتشفشان در خلال زمان نشان می‌دهد.

درباره دماوند چیزی نمی‌دانیم

دماوند آتشفشانی فعال و حتی دارای خطر بالقوه در نظر گرفته می‌شود. اما این مساله بیش از آن‌که به فوران قریب‌الوقوع دماوند بازگردد، به نزدیکی آن به مراکز جمعیتی مربوط می‌شود، یعنی دماوند به‌دلیل خطرزایی و تحت تاثیر قرار دادن جمعیتی حدود ۲۰ میلیون نفری، در صورت فوران احتمالی، مورد توجه قرار دارد.

متاسفانه به‌دلیل فقدان پایش منظم و دقیق و بررسی همه داده‌های موجود، درباره احتمال فوران دماوند و فعالیت و وضعیت فعلی‌اش نمی‌توان نظر دقیقی داد. در یکی از معدود پژوهش‌های انجام‌شده روی دماوند، پژوهشگران ایرانی با استفاده از داده‌های جی‌پی‌سی برای مدل‌سازی مخزن ماگمای این آتشفشان، متوجه یک جابه‌جایی ۴/۷ میلیمتری شدند که احتمالا بر اثر جابه‌جایی ماگما بوده، اما در این پژوهش به‌صراحت ذکر شده است به‌دلیل نبودِ اطلاعات کافی، نمی‌توان در این‌باره اظهار‌نظر دقیقی کرد. بر‌اساس این پژوهش، تعیین میزان احتمال فوران دماوند نیازمند بررسی خصوصیات فیزیکی و شیمیایی چشمه‌های آب‌گرم اطراف کوه، تغییر در عمق و حجم ماگما و مطالعات ژئوفیزیکی و پایش مغناطیسی است تا حرکت ماگما ثبت و تورم سطح زمین سنجیده شود.

پیش‌تر، در پژوهشی، با استفاده از رادار تداخل‌سنج ترکیبی برای بررسی تغییر شکل دماوند، جابه‌جایی ۶ میلیمتری در کناره‌های کوه و فرونشست ۴ میلیمتری سالانه قله ثبت شده بود.

متاسفانه مطالعه‌های دقیق‌تری روی دماوند انجام نشده است. دو سال پیش، پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی از نصب نخستین سامانه پایش دماوند تا پایان سال ۱۳۹۷ خبر داد که از سرنوشت و داده‌های احتمالی آن اطلاعی در دست نیست.

دماوند هنوز فعال است

بی‌اطلاعی درباره آتشفشانی که هنوز مراجع علمی آن را آتشفشانی فعال در نظر می‌گیرند، بی‌توجهی به خطر بزرگی است که در صورت فوران دماوند، زندگی حداقل ۲۰ میلیون نفر را تهدید خواهد کرد.

بر‌اساس داده‌های موجود، دماوند حدود ۷۳۰۰ سال قبل فعال بود، اما شواهدی از فعالیت آن در ۲ تا ۳ هزار سال قبل هم وجود دارد. وجود چشمه‌های آب‌گرم در اطراف کوه و خروج گاه و بی‌گاه دود و بخار آب از نزدیکی قله از جمله شواهد حاکی از فعالیت این کوه آتشفشانی است و محققان آتشفشان‌هایی را که در ۱۰ هزار سال گذشته سابقه فوران داشته‌اند فعال در نظر می‌گیرند. خروج بخار از دماوند که به‌دلیل ذوب شدن برف و نفوذ آب به داخل زمین و سپس، داغ و بخار شدنش در اثر برخورد با سنگ‌های داغ است نشان می‌دهد در نزدیکی سطح زمین ماگما وجود دارد.

با این همه، حتی پتانسیل انفجار یا فوران احتمالی دماوند هم به‌درستی مطالعه و بررسی نشده است. در ارزیابی منتشر‌شده در مورد خطرناک‌ترین آتشفشان‌های جهان، از دماوند به‌عنوان آتشفشانی با پتانسیل بالای انفجاری نام برده نشده، بلکه نزدیکی‌اش به مراکز جمعیتی و شرایط مبهمش دلیل توجه محققان بین‌المللی بوده است.

اما برخی محققان درباره خطر‌زایی این آتشفشان و احتمال ایجاد لرزه‌های مخرب هشدار داده‌اند و به ضرورت پایش مستمر این کوه اشاره کرده‌اند، موضوعی که فعلا عملی نشده است و موضوع فوران دماوند با خروج دود و بخار آب یا لرزه‌ای، هراز‌گاهی سر زبان‌ها می‌افتد و بعد، فراموش می‌شود و کسی از ابعاد خطر نهفته در آن آگاهی چندانی ندارد.