این زبان‌شناس و استادیار گروه زبان‌شناسی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با صلح خبر، درباره واژه‌هایی که اخیرا توسط فرهنگستان زبان و ادب فارسی جایگزین شده‌اند و شوخی‌هایی که در فضای مجازی با آن‌ها می‌شود همچنین اظهار کرد: ممکن است گاهی به طنز درباره اصطلاحات نوساخته صحبت شود که نشانه این است که مردم به زبان‌شان و به واژه‌های مصوب فرهنگستان اهمیت می‌دهند.

او افزود: ممکن است کسی بنا بر ذائقه‌اش، واژه نوساخته‌ای را نپسندد یا برابرنهاده دیگری را به جای آن ترجیح بدهد، این طبیعی است. در مورد همه واژه‌های زبان می‌شود این بحث را پیش کشید؛ از واژه‌هایی که از قدیم داشتیم تا به امروز.

انوشه با بیان این‌که فرهنگستان بخش‌های زیاد و گسترده‌ای در واژه‌گزینی دارد که معمولا عموم مردم از آن‌ها باخبر نیستند، گفت: فرهنگستان گروه‌های تخصصی متعددی در رشته‌های مختلف دانشگاهی دارد که در آن‌ها واژه علمی تصویب می‌کند و عامه مردم چون با آن حوزه‌ها سروکاری ندارند، غالبا از آن‌ها بی‌اطلاع هستند. بنابراین بخش بسیار زیادی از کار فرهنگستان – به نسبت واژه‌هایی که همه ما در گفت‌وشنود روزمره به‌کار می‌بریم – در آن حوزه‌هاست.

او سپس گفت: امروزه زبان فارسی این مزیت را دارد که به زبان علم تبدیل شده است؛ البته نه فقط به این دلیل که در برابر اصطلاحات بیگانه، واژه‌گزینی می‌کنیم؛ اما قطعاً یکی از ارکانی که زبانی را به زبان علم تبدیل می‌کند، این است که واژه‌های خودش را در شاخه‌های مختلف دانش به‌کار گیرد و پیوسته با نظام صرفی‌نحوی خود، واژه‌های تازه برای برآوردن نیازهای جدید تولید کند. فارسی در روزگاری عمدتاً زبان شعر و ادب شناخته می‌شد که همین‌طور هم بود؛ اما امروزه افزون‌بر آن، فارسی زبان علم نیز هست و پیوسته کتاب‌ها و مقالات و رساله‌های دانشگاهی مختلفی به این زبان تألیف می‌شوند.

نویسنده «واژه‌نامه میراث ماندگار» ادامه داد: بخش زیادی از کار واژه‌گزینی به همت گروه واژه‌گزینی فرهنگستان انجام می‌شود و بخشی از آن را هم محققان و پژوهشگرانی که در کار ترجمه و تألیف هستند یا واژه‌نامه‌های تخصصی تدوین می‌کنند، انجام می‌دهند. مهم‌تر از این‌که اهل زبان، در کوتاه‌مدت، واژه‌ای را که فرهنگستان ساخته است، بپذیرند یا نه، سازوکاری است که فرهنگستان در واژه‌گزینی دارد. شیوه‌نامه واژه‌گزینی فرهنگستان بر چارچوبی مدون و روندی علمی مبتنی است که برای تعیین معادل‌های مصوب واژه‌های بیگانه همواره آن را دنبال می‌کند. این‌گونه نیست که عده‌ای دور هم بنشینند و صرفاً هرکس از سر ذوق، واژه‌ای پیشنهاد بدهد و بهترین آن را تصویب کنند. این فرایند سازوکاری علمی و تعریف‌شده دارد که برای تک‌تک واژه‌ها طی می‌شود. همه واژه‌هایی که از فرهنگستان بیرون می‌آیند، با تکیه بر چارچوب فکری، نظری و علمی مدونی به‌تصویب می‌رسند. بنابراین روش تولید واژه‌ها مهم‌تر از برون‌دادی است که چه‌بسا گاهی برخی از مصادیق آن با ذائقه زبانی عده‌ای سازگار نباشند. من تاکنون کسی را ندیده‌ام که بگوید اصول و ضوابط واژه‌گزینی فرهنگستان مناسب نیست و خودش روش جامع دیگری برای تعیین معادل واژه‌های بیگانه پیشنهاد کند.

مزدک انوشه سپس با بیان این‌که روش فرهنگستان در واژه‌گزینی بنا به تجربه و همچنین علم واژه‌گزینی و رشته اصطلاح‌شناسی به‌دست آمده است، گفت: ممکن است از درون این مجموعه، واژه‌ای دربیاید که به کام عده‌ای خوش بیاید یا نیاید؛ اما این ملاک نیست. واژه، به‌ویژه واژه نوساخته، نیازمند آن است که در گذر زمان محک بخورد تا ببینیم بخت آن را دارد که در میان مردم جا بیفتد یا نه. ممکن است زمان بگذرد و باز هم واژه‌ای با اقبال مواجه نشود. ولی نمونه‌هایی هم بوده‌اند که اهل زبان با آن‌ها مزاح کرده‌اند، اما بعد از چندی پذیرفته شده‌اند. در روزگاری حتی فرهیختگان واژه‌هایی همچون «دانشگاه» و «دانشکده» را که در فرهنگستان اول ساخته شده‌اند، نمی‌پذیرفتند و چون به همان واژه‌های بیگانه «اونیورسیته» و «فکولتی» عادت کرده بودند، این اصطلاحات نوساخته را دست‌مایه طنز قرار می‌دادند. اما ما حالا این واژه‌ها را به سادگی پذیرفته‌ایم و به کار می‌بریم.

این زبان‌شناس در پاسخ به سؤالی درباره وضعیت تعامل فرهنگستان با نهادهای مختلف و عموم مردم و اثرگذاری آن بر پذیرش معادل‌های ساخته‌شده، گفت: این هم دو بخش دارد؛ بخش مهمی از آن به واژه‌های تخصصی بازمی‌گردد و فرهنگستان با عالمان هر حوزه‌ای در ارتباط است. بخش دیگر هم مربوط به واژه‌های عمومی است. در بخشی که مربوط به واژه‌های تخصصی است، می‌دانم ارتباط دوسویه‌ای میان فرهنگستان و اهل فن برقرار است؛ یعنی فرهنگستان مثلا برای این‌که مجموعه‌ای از واژه‌ها را در حوزه فیزیک معادل‌سازی کند، صرفاً از کارشناسان خودش استفاده نمی‌کند، بلکه از انجمن فیزیک که متشکل از استادان برگزیده این رشته است، برای تشکیل گروه دعوت می‌کند که در آن گروه، نماینده فرهنگستان هم حضور دارد تا بر مسائل زبانی ساخت واژه نظارت کند. بنابراین در این بخش پیوند علمی مستمری با صاحب‌نظران برقرار است.

او همچنین اظهار کرد: ضمناً، از هر دو منظر واژه‌های عمومی و تخصصی، فرهنگستان برای این‌که از ذائقه مردم و دیدگاه دانشوران باخبر شود، گنج‌واژه‌ای دارد و واژه‌هایی را که مردم در حوزه عمومی، و متخصصان در حوزه‌ای تخصصی، به کار می‌برند، در آن جست‌وجو می‌کند؛ یعنی قبل از این‌که فرهنگستان واژه‌ای بسازد، به واژه‌هایی که در میان مردم یا اهل فن رواج یافته‌اند، نگاه می‌کند و بسیار پیش می‌آید که یکی از آن‌ها را در مقام واژه مصوب برمی‌گزیند. علاوه‌ بر این، فرهنگستان روابط عمومی و وبگاهی دارد که در آن، جایی برای پیشنهاد واژه پیش‌بینی شده است. این نوع امکانات برای تعامل با جامعه زبانی وجود دارد. بخشی از این ارتباط هم با نهادهای دولتی و صداوسیما است که فکر می‌کنم این پیوندها باید تقویت شود. نمونه موفق از همکاری با نهادهای حکومتی را می‌توان در مصوبات گروه علوم نظامی جست. فرهنگستان در گروه علوم نظامی، به عنوان یکی از بخش‌های فعال واژه‌گزینی، هر سال تعداد زیادی واژه تصویب می‌کند. در این حوزه با توجه به رعایت سلسله‌مراتب و همچنین با عنایت به نظمی که در ابلاغیه‌ها و رعایت آیین‌نامه‌ها وجود دارد، هنگامی‌که واژه‌ای ساخته می‌شود و به‌ تصویب نهایی می‌رسد، به کل نیروهای مسلح ابلاغ می‌شود. این روند باعث می‌شود وقتی فرهنگستان با همکاری خود گروه علوم نظامی واژه‌ها و اصطلاحاتی را مصوب می‌کند، در تمام اسناد و مکاتبات و انتشارات نیروهای نظامی از آن‌ها استفاده شود. همین اتفاق باید در وزارت‌خانه‌ها و سازمان‌های دیگر هم بیفتد.
 

انتهای پیام