نگاهى به انواع سازمان‎هاى بين‏المللى و ماهيت آن‌ها

 حسن امينيان

 مقدمه‏

معمولاً سازمان‎هاى بين‏المللى ماهيت سياسى، اقتصادى، فرهنگى و اجتماعى دارند، وليكن ما در اين مقاله بيشتر دربارة سازمان‎هاى فرهنگى بحث مى‏كنيم. اين سازمان‎ها در سطح جهان به دو دسته تقسيم مى‏شوند:

 1. سازمان‎هاى فرهنگى بين‏ المللى

 2. سازمان‎هاى منطقه‏اى يا بين‏ المللى

تعداد سازمان‎هاى بين‏المللى فرهنگى نسبت به سازمان‎هاى بين‏المللى سياسى يا اقتصادى كمتر است، بنابراين در بحث سازمان‎ها از سازمان‎هاى بين‏المللى فرهنگى كمتر سخن به ميان مى‏آيد و در كتاب‎ها كمتر به آن‎ها اشاره مي‌شود. نكتة ديگر اين­كه برخى از سازمان‎ها در نگاه اول به نظر مى‏رسد فرهنگى نباشند اما وقتى هدف يا وظايف آن‎ها مورد بحث و بررسى قرار مى‏گيرد، جز سازمان‎هاى فرهنگى به شمار مى‏آيند.

 تعريف سازمان‎هاى بين‏المللى

سازمان‎هاى بين‏المللى به­گونه‏هاى مختلف تعريف شده‎اند، اما بهترين و جامع‎ترين تعريف به شرح زير است:

 سازمان‎ بين‏المللى به جمعى از كشورهايي اطلاق مى‏شود كه براساس پيمان مؤسسان تشكيل ‏شده‌ است و اعضاى آن اهداف مشتركى در چارچوب نهادها و كارگزاري‌هاي خاص با وظايف معين و مستمر دارند.

 با توجه به تعريف فوق مى‏توان ويژگي‎هاى سازمان‎هاى بين‏المللى را به شرح زير خلاصه كرد:

 1. سازمان‎هاى بين‏المللى از اجتماع چند كشور تشكيل مى‏شوند.

 2. سازمان‎هاى ‎بين‏المللى‎ براساس‎پيمان‎مؤسسان (Constituent Treaty) ايجاد مى‏شوند.

 3. اعضاى سازمان اهداف مشتركى را دنبال مى‏كنند.

 4. فعاليت سازمان در چارچوب نهادها و كارگزاري‎هاى خاص صورت مى‏گيرد.

 5. وظايف سازمان معين و مستمر است.

 در اين‎جا، هر كدام از اين ويژگي‎ها به طور خلاصه توضيح داده مي‌شوند:

 الف: اجتماع كشورها

 سازمان‎هاى بين‏المللى اصولاً از اجتماع كشورهايى تشكيل مى‏شوند كه پيمان مؤسسان سازمان را تصويب كرده‏اند. هر يك از كشورهاى عضو با اعزام نماينده‌هايى به سازمان از مواضع و منافع خود دفاع مى‏كنند.

 هر چند اعضاى تشكيل‎دهندة سازمان‎هاى بين‏المللى معمولاً از كشورهاي عضو هستند، با اين همه سازمان‎هايى با موجوديت غير دولتى وجود دارند. سازمان بين‏المللى كار، اتحادية بين‏المللى مخابرات تلگرافى، قضات ديوان بين‏المللى دادگسترى از اين جمله هستند.

 اعضاى برخى از سازمان‎ها نمايندگان دولت نيستند، بلكه نمايندة مردم هستند. اين پديده در پى تحولات اخير سازمان‎هاى بين‏المللى و به‎خصوص در ادامة رشد و توسعة سازمانهاى اروپايى ظهور كرده است.

  ب. تصويب پيمان مؤسسان

 لازمة تشكيل يك سازمان بين‏المللى علاوه بر اجتماع كشورها، تصويب پيمان مؤسسان با نام ميثاق يا منشور يا اساسنامه و غيره توسط اعضاست. هر­گونه اجتماع كشورها بدون تصويب پيمان مؤسسان نمى‏تواند منجر به تشكيل يك سازمان بين‏المللى شود. در غير اين­صورت، اجتماع گروهى از كشورها بدون تصويب اساسنامه نظير همايش‎هاى بين‏المللى خواهد بود كه براى مدتي معين با موضوعي مشخص تشكيل شده و پس از تبادل‎نظر شركت‏كنندگان خاتمه مى‏يابد. تصويب پيمان مؤسسان دو نتيجة مهم دارد: 1. اعلام موجوديت سازمان، 2. احراز شخصيت حقوقى و بين‏المللى.

  ج. اهداف مشخص‏

 اهداف سازمان در واقع قلمرو وظايف سازمان را مشخص مىكند. سازمان‎ها بر اساس اهدافى كه دنبال مى‏كنند به دو دستة بزرگ تقسيم مي‌شوند:

 1. سازمان‎هاى بين‏المللى با اهداف عام مانند سازمان ملل متحد

 2. سازمان‎هاى بين‏المللى با اهداف خاص مانند سازمان‎هاى نظامى (ناتو، ورشو، سنتو)، سياسى (جنبش عدم متحد، كنفرانس اسلامى)، اقتصادى (جامعة اقتصادى اروپا، اوپك)، فرهنگى (يونسكو و…)

 د. وجود نهادها و كارگزارى‏هاى خاص‏

 علاوه بر اجتماع كشورها، برخوردارى از پيمان مؤسسان و اهداف مشخص وجود نهادها و كارگزاري‎هاى خاص نيز لازمة تشكيل سازمان‎هاى بين‏المللى است. چنانچه سازمان‎ بين‏المللى از اجتماع كشورها تشكيل شده باشد و از پيمان مؤسسان و اهداف مشخص برخوردار باشد ولى نهادها و كارگزاري‎هاى اجرايى نداشته باشد، يقيناً آن سازمان نمي‌تواند اصول اساسي را اجرا كند و به اهداف اوليه سازمان دست يابد. سازمان‎هاى بين‏المللى با توجه به اهداف خود، تركيب اعضاء و نحوة راى‏گيرى اركان متفاوتى دارند. سازمان‌هاي بين‌المللي با هر هدف و تركيبى كه تشكيل شده باشند، حداقل دو ركن اساسى دارند: 1. دبيرخانه، 2. مجمع عمومى (شورا). هماهنگ كردن فعاليت كشورهاى عضو و ثبت مكاتبات و تبادل مراسلات بر عهدة دبيرخانه و تشكيل گردهمايى كشورهاى عضو بر عهدة مجمع عمومى است.

 ه. معين و مستمر

 تلاش دائم و مستمر اعضاى يك سازمان پشتوانة تحقق اهداف آن سازمان است. از آن­جا كه سازمان‎هاى بين‏المللى با مسائل فراگير جهانى مرتبط هستند، حل اين مسائل مستلزم فعاليت دايمى و هميشگى آن‎هاست. بدين جهت، اغلب سازمان‎ها مدت مشخصى را براى فعاليت خود تعيين نكرده‏اند.

 بخش دوم: طبقه‏بندى سازمان‎هاى بين‏المللى‏

 در حال حاضر سازمان‎هاى بين‏المللى متعدد هستند. ژرژابى صعب در كتاب «مفهوم سازمان بين‏المللى» تعداد اين سازمان‎ها را در سال 1976 به بيش از 300 سازمان بين‏الدولى و 3000 سازمان غير دولتى تخمين مى‏زند.

 در طبقه‏بندى سازمان‎هاى بين‏المللى چهار معيار كلى وجود دارد: تركيب، هدف، اختيارها و نوع اعضاء.

 الف. طبقه‏بندى براساس تركيب‏

 براين اساس، سازمان‎ها به سازمان‎هاى جهانى و سازمان‎هاى منطقه‏اى تقسيم شده‏اند. اين معيار گاهي مشكل‌ساز مي‌شود، زيرا سازمان‎ها اصولاً به طور اختياري تشكيل مى‏شوند و همواره ممكن است برخى از كشورها از عضويت در آن‎ها خوددارى كنند.

بانك جهانى يكى از اين نمونه‏هاست. كشورهايى كه اصول اقتصادى و مالى حاكم بر آتن را مردود مى‏دانند، عضويت در اين بانك را نمى‏پذيرند.  بنابراين، اين بانك جامعيت جهانى ندارد. اوپك را نمى‏توان سازمان منطقه‏اى دانست، زيرا برخى از اعضاى آن از منطقة خليج فارس و برخى ديگر از امريكاى جنوبى و افريقا هستند.

 ب. طبقه‏بندى براساس اهداف‏

 بر اين اساس مى‏توان انواع سازمان‎هاى سياسى، فرهنگى، ادبى، ورزشى و غيره را در نظر گرفت. اين طبقه‏بندى نيز جامع نيست زيرا اغلب سازمان‎هاى بين‏المللى اهداف چندگانه‏اى را دنبال مى‏كنند و فعاليت آن‎ها محدود به هدف خاص و واحدى نيست.

 ج. طبقه‏بندى بر مبناى اختيارات‏

 براين اساس سازمان‎هاى بين‏المللى به سازمان‎هاى تصميم‎گيرنده و سازمان‎هاى عمل‎كننده (اجرايى) و يا به سازمان‎هاى مشورتى و سازمان‎هاى تعيين معيار طبقه‏بندى مي‌شوند. اين طبقه‏بندى نيز اشكال دارد. به عنوان مثال، مجمع عمومى را نمى‏توان يك دستگاه مشورتى و شوراى امنيت را به عنوان يك دستگاه اجرايى به شمار آورد.

 د. طبقه‏بندى براساس نوع اعضاء

 اين طبقه‏بندى نسبت به ساير طبقه‏بندي‎ها فراگيرتر و دقيق‏تر است، زيرا به بازيگران اصلى سازمان‎هاى بين‏المللى يعنى اعضاى تشكيل‎دهندة آن توجه داشته است. به همين جهت، طبق اين طبقه‏بندى سازمان‎هاى بين‏المللى به دو گروه تقسيم شده‏اند:

 1. سازمان‎هاى بين‏الدولى، 2. سازمان‎هاى غيردولتى.

 سازمان‎هاى بين‏الدولى‏

 اين سازمان‎ها به لحاظ قلمرو جغرافيايى‏شان به­نوبة خود به دودسته تقسيم مى‏شوند:

 1. سازمان‎هاى بين‏الدولى جهانى،    2. سازمان‎هاى بين‏الدولى منطقه‏اى

 به طور كلى با توجه به ارتباطى كه اين سازمان‎ها (سازمان‎هاى بين‏الدولى جهانى) با سازمان ملل متحد دارند، مى‏توان آن‎ها را به دو گروه سازمان‎هاى وابسته به خانوادة ملل متحد و سازمان‎هاى خارج از ملل متحد تقسيم كرد.

 سازمان‎هاى بين‏الدولى جهانى وابسته به خانوادة ملل متحد

 الف) انجمن بين‌المللي ارتباطات (اتحادية بين‌المللي پست، اتحادية بين‌المللي مخابرات، سازمان بين‌المللي كشتيرانى و…)

 ب) سازمان‎هاى فرهنگى ـ اجتماعى كه در عرصة بين‌المللي فعاليت مي‌كنند (يونسكو، سازمان جهاني بهداشت)؛

 ج) سازمان‎هاى پولى ـ مالى كه در عرصة بين‌المللي فعاليت مي‌كنند (بانك بين‏المللى توسعه و ترميم، مؤسسة بين‏المللى توسعه و…)

 د) سازمان‎هاى تجارى ـ صنعتى كه در عرصة بين‌المللي فعاليت مي‌كنند (سازمان توسعة صنعتى ملل متحد، سازمان خواربار و كشاورزى و…)

 هـ) سازمان‎هاى آموزشى ـ پژوهشى كه در عرصة بين‌المللي فعاليت مي‌كنند (دانشگاه ملل متحد، مؤسسه بين‏المللى توسعه تحقيقات و آموزش و…)

 سازمان‎هاى بين‏الدولى جهانى خارج از خانوادة ملل متحد

برخي از اين سازمان‌ها عبارتند از: (انجمن بين‏المللى توانبخشى معلولان، سازمان‎هاى شهرهاى متحد، اتحادية بين‏المللى حفاظت از طبيعت و منابع طبيعى، اتحادية بين‏المللى فرهنگستان‎ها).

 تعريف سازمان‎هاى فرهنگى‏

 سازمان‎هاى بين‌المللي فرهنگى ـ اجتماعى با توجه به تقسيم‏بندى ياد شده جزو سازمان‎هاى بين‏الدولى جهانى وابسته به خانوادة ملل متحد محسوب مى‏شوند. اين سازمان‎ها عهده‏دار حمايت از حقوق اجتماعى افراد (مانند كميسارياى عالى پناهندگان سازمان ملل متحد، صندوق جمعيت ملل متحد، صندوق كودكان ملل متحد)، حفظ ميراث فرهنگي جوامع (يونسكو، سازمان جهانى مالكيت معنوى)، كمك به بهداشت و تغذية افراد (سازمان جهاني بهداشت، برنامة جهانى غذا) هستند. در اين زمينه مى‏توان به مؤسسة بين‌المللي توسعة تحقيقات و آموزش ملل متحد، دانشگاه ملل متحد و كميسيون حقوق بين‏الملل اشاره كرد. به طور كلى قلمرو فعاليت سازمان‎هاى فرهنگى در زمينه‏هاى زير است:

 1. حمايت از حقوق اجتماعى افراد

 2. حفظ ميراث فرهنگى جوامع

 3. كمك به بهداشت و تغذية افراد

 4. سازمان‎هايى كه ماهيت آموزشى و تحقيقاتى دارند و در زمينة مسائل مختلف پزشكى، معمارى و كشاورزى فعاليت مي‌كنند

 سازمان‎هاى فرهنگى به دودستة اساسى تقسيم مى‏شوند:

 1. سازمان‎هاى فرهنگى وابسته به جامعة جهانى (سازمان ملل متحد)

 2. سازمان‎هاى فرهنگى، اجتماعى و منطقه‏اى.

 سازمان‎هاى فرهنگى نيزمانند ديگر سازمان‎ها، مثل سازمان‎هاى اقتصادى، توسعه‏اى، صنعتى، سياسى و نظامى، سازمان‎هاى تخصصى بوده و ويژگي‎هاى خاص خود را دارند.

 به طور كلى سازمان‎هاى تخصصى، از جمله سازمان‎هاى فرهنگى وابسته به سازمان ملل داراى ويژگي‎هايي هستند كه مادة 57 منشور سازمان ملل متحد آنها را چنين تصريح مي‌كند:

 «مؤسسات تخصصى مختلف كه به موجب موافقت‎نامة بين كشورها تأسيس شده و طبق اساسنامه‏هاى خود در زمينه‏هاى اقتصادى، اجتماعى، فرهنگى، آموزشى، بهداشتى و ساير رشته‏هاى مرتبط داراى مسئوليت‎هاى وسيع بين‏المللى‏اند، طبق مقررات مادة 63، وابسته به سازمان ملل خواهند بود.»

 از تعريف فوق مى‏توان ويژگي‎هاي كلى سازمان‎هاى تخصصى (فرهنگى) را به قرار زير استخراج كرد:

 1. وجود ارتباط از طريق انعقاد موافقت‏نامه، شرط اساسى انعقاد موافقت‎نامه، بين‏الدولى بودن آن است؛

 2. داشتن مسئوليت‎هاى وسيع بين‏المللى در زمينه‏هاى مختلف؛

 با عنايت به­ويژگي‎هاى فوق كه طى آن مشخصات سازمان‎هاى فرهنگى چه از نوع جهانى چه از نوع منطقه‏اى تبيين مى‏شود مى‏توان به اين سازمان‎ها اشاره كرد:

 سازمان ملل متحد

 اركان فرعى‏

 1. كميسارياى عالى متحد براى پناهندگان؛

 2. صندوق جمعيت ملل متحد.

 – از زير مجموعه سازمان­هاى تخصصى وابسته به سازمان ملل متحد

 1. سازمان جهاني بهداشت؛

 2. سازمان تربيتى، علمى و فرهنگى ملل متحد (يونسكو)؛

 3. سازمان‎هاى جهانى مالكيت معنوى.

 در سازمان‎هاى منطقه‏اى

 الف) سازمان‎هاى آسيايى و افريقايى، جنبش عدم تعهد، سازمان كنفرانس اسلامى.

 همان گونه كه ملاحظه مى‏كنيم سازمان‎هاى فرهنگى وظايف خطيرى از قبيل حمايت از حقوق اجتماعى، حفظ ميراث فرهنگ بشرى، كمك به بهداشت و تغذية افراد و… را بر عهده دارند. با اين توصيف هم‎اكنون به­­­­سراغ معرفى اين سازمان‎ها، مى‏رويم.

 سازمان تربيتى، علمى و فرهنگى ملل متحد (U.N.E.S.C.O)

 – مرورى بر تاريخچه ‏

سابقة همكارى بين‏المللى در زمينة امور فرهنگى و آموزشى به اوايل قرن بيستم باز مى‏شود. نخستين تلاش در اين زمينه در سال 1913 توسط دولت هلند صورت گرفت. دولت مزبور با دعوت از كشورها براى شركت در يك همايش بين‏المللى در مورد آموزش و پرورش، پيش‏نويس اساسنامة يك سازمان بين‏المللى آموزشى را نيز تهيه و تنظيم كرده بود. اين همايش كه قرار بود در سال 1914 برگزار شود، به­علت جنگ جهانى اول مسكوت ماند. با تشكيل جامعة ملل، دولت‎هاى بلژيك و فرانسه پيشنهاد كردند كه يك كميسيون همكارى علمى به عنوان ركن مشورتى شورا و مجمع ايجاد شود. تشكيل چنين كميسيونى با الحاق يك كميتة اجرايى در سال 1930 تقويت شد. در جهت پرثمر كردن فعاليت‎هاى كميسيون، دولت فرانسه نيز در سال 1924 مؤسسه‏اى به نام «مؤسسة بين‏المللى همكارى علمى» تأسيس كرد كه تا جنگ جهانى دوم به فعاليت خود ادامه مى‏داد.

 در اثناى جنگ جهانى دوم وزيران آموزش و پرورش متفقين، كه همگي در لندن اقامت گزيده بودند و به فعاليت‎هاى فرهنگى مي‌پرداختند، با تصويب قطع‎نامه‏اى در 12 ژوئية 1945 از دولت بريتانيا خواستند كه براي ايجاد يك سازمان دائمي آموزشي و فرهنگي همايشي در لندن برگزار كند. اين همايش در همان سال برپا شد و چهل و چهار كشور از جمله اعضاى دائم شوراى امنيت در آن حضور داشتند. در 16 نوامبر معاهده‌اي امضا شد كه بر پاية آن «سازمان تربيتى، علمى و فرهنگى ملل متحد (يونسكو)» تأسيس مي‌شد. مقر اين سازمان پاريس اعلام شد.

 اهداف سازمان يونسكو

 – طبق مادة يك اساسنامة سازمان‏، هدف يونسكو كمك به صلح خبر و امنيت در جهان از طريق ترويج و تشريك مساعى ميان ملل در امور تعليم و تربيت، علوم و فرهنگ است؛

 – تقويت احترام جهانى به عدالت؛

 – حاكميت قانون، حقوق بشر و آزادي‎هاى اساسى؛

 لازم به­ذكر است كه اين اهداف نيز به­موجب منشور ملل متحد براى مردم جهان بدون تمايز از حيث نژاد، جنس، زبان يا مذهب مورد تأييد قرار گرفته‏اند.

 تشكيلات يونسكو

 يونسكو داراى سه ركن است: 1. كنفرانس عمومى، 2. شوراى اجرايى، 3. دبيرخانه.

 كنفرانس عمومى‏

 كنفرانس عمومى به عنوان عالي‎ترين مرجع تصميم‏گيرى در سازمان از نمايندگان تمام كشورهاى عضو تشكيل مى‏شود. اين كنفرانس هر دو سال يك‎بار به­منظور تعيين خط مشى و برنامه و بودجة سازمان تشكيل جلسه مى‏دهد. عضويت در يونسكو منوط به­نظر موافق شوراى اقتصادى و اجتماعى و موافقت دو سوم اعضاى شركت كننده در كنفرانس عمومى است. همچنين هر كشور عضو مى‏تواند با يك پيش آگهى يك‎ساله از سازمان خارج شود. در 31 دسامبر 1984 ايالات متحد امريكا و يك‎سال بعد در 31 دسامبر 1985 انگلستان و سنگاپور به­دليل سياست‎هاى مستقل يونسكو از عضويت يونسكو خارج شدند.

 شوراى اجرايى:

اين شورا مركب از 51 عضو است كه كنفرانس عمومى از ميان نمايندگي‎هاى كشورهاى عضو انتخاب مىكند. اساس‎نامة اولية يونسكو پيش‏بينى كرده كه اعضاى اجرايى، نمايندة دول متبوع خود نخواهند بود؛ بلكه به نمايندگى از طرف كنفرانس عمومى در شورا فعاليت خواهند كرد. اما در سال 1954 اساس‎نامة شورا به پيشنهاد ايالات متحد امريكا تغيير كرد و از آن پس اعضاى شورا به نمايندگى از طرف دولت‎هاى متبوع خود در شورا شركت مى‏كنند. لازم به­ذكر است كه اصلاح اساس‎نامه از اين نظر تأسف‏بار است كه شوراى اجرايى يونسكو به جاى اين‎كه انجمنى از شخصيت‎هاى علمى برجستة جهان باشد، به اجتماعى از نمايندگان دولت‎ها با منافع متفاوت و متضاد تبديل شده است.

  – دبيرخانه‏

 مدير كل يونسكو، رياست دبيرخانه را كه بيش از 2500 كارمند بين‏المللى در آن اشتغال دارند به­عهده دارد و به پيشنهاد شوراى اجرايى و تصويب كنفرانس عمومى به­مدت 6 سال انتخاب مى‏شود. مدير كل، مسئول اجراى برنامه‌هاي يونسكو است. مقر يونسكو در پاريس است.

 علاوه بر اركان فوق‏الذكر، اساس‎نامة يونسكو به­منظور همكاري‎هاى علمى، فرهنگى و تربيتى كشورها، تشكيل كميسيون‎هاى مركب از نمايندگان دولت‎ها، سازمان‎هاى غير دولتى و دانشجو را توضيح مى‏دهد. لازم به يادآورى است كه يونسكو داراى دفاتر منطقه‏اى و كميسيون‎هاى ملى نيز هست. دفاتر منطقه‏اى يونسكو به عنوان بخشى از دبيرخانة سازمان و به­منظور جلوگيرى از تمركز بيش از حد كارها در دبيرخانة مركزى، در چهار منطقة آسيا و اقيانوسيه (بانكوك)، افريقا (داكار)، امريكاى لاتين (سانتياگو) و كشورهاى عربى (بيروت) تأسيس شده‏اند.

 دفاتر منطقه‏اى در عين برخوردارى از استقلال داخلى تحت نظارت دبيرخانة يونسكو قرار دارند.

 اين دفاتر برحسب نوع فعاليت و اختيارات خود مى‏توانند دفاتر زير منطقه‏اى ديگرى به وجود آورند. اما كميسيون‎هاى ملى يونسكو در كشورهاى عضو تشكيل مى‏شوند و اين كميسيون‎ها رابط بين يونسكو و سازمان‎هاى تربيتى، فرهنگى و آموزشى كشورهاى عضو هستند.

 كميسيون‎هاى ملى، مسئول پيگيرى اجراى هدف‏ها و برنامه‏ريزي‎هاى يونسكو در كشور ذيربط و مركز عمل، اداره و هماهنگى برنامه‏هاى يونسكو در محدودة جغرافيايى صلاحيت خود هستند. تأسيس كميسيون ملى در هر كشور عضو، اقدامى دولتى است كه به اقتضاى تصميم دولت مربوط، ممكن مى‏شود و از لحاظ حقوقى كاملاً مستقل، نيمه دولتى يا كاملاً وابسته به دولت خواهد بود.

  – عضويت ايران در يونسكو

 دولت ايران در 15 تير 1327 هـ . ش. (1958م.) با تصويب اساس‎نامة يونسكو به عضويت اين سازمان درآمد. ايران عضو دفتر منطقه‏اى يونسكو در آسيا و اقيانوسيه نيز است. لازم به­ذكر است كه همكارى ايران با يونسكو از طريق كميسيون ملى يونسكو در ايران صورت مى‏گيرد. اساس‎نامة كميسيون ملى در ايران در 14 ارديبهشت 1328 به تصويب دولت وقت رسيد. پس از انقلاب اسلامى هيئت وزيران در 29 شهريور 1366 اساس‎نامة اصلاحى كميسيون مزبور را تصويب كرد.

  برخى سازمان­هاى فرهنگى منطقه‏اى

 قبل از معرفى چند سازمان كه در كنار اهداف و مقاصد اوليه‏اى كه دارند بعضاً اهداف فرهنگى نيز براى آن­ها متصور است، بايد متذكر شويم كه اين سازمان­ها صرفاً و تخصصاً يك سازمان فرهنگى نيستند، اما با توجه به اهداف اساسى كه دارند و اگر بپذيريم فرهنگ، زيرساخت اولية اقتصاد، سياست و يا حتى نظام‎ است، مى‏توان به اين سازمان­ها نيز اشاره‏اى ولو گذرا داشت.

  سازمان وحدت افريقا

 اين سازمان در مه 1963 در آديس آبابا، پايتخت اتيوپى تأسيس شد.

 اهداف سازمان وحدت افريقا

اهداف اين سازمان به موجب مادة دوم منشور سازمان عبارت است از:

 الف – پيشبرد اتحاد و همبستگى دولت‎هاى افريقايى؛

 ب – برافكندن هر نوع استعمار از افريقا.

  اعضاى سازمان وحدت افريقا

 سى دولت امضا‎كنندة منشور اين سازمان عبارتند: از 19 دولت معروف به قدرتهاى مؤثر – به جز توگو به اضافة زئير – و 6 كشور معروف به قدرت‎هاى كازابلانكا بجز مراكش كه موريتانى را به رسميت نمى‏شناسد و دولت‎هاى بوروندى، ليبى، رواندا، سودان، تانزانيا و اوگاندا. از آن پس اين دولت‎ها به سازمان پيوسته‏اند: زامبيا، موريس، مالاوى، لسوتو، گامبيا، گينة استوايى، سوازيلند، كنيا و نيز توگو و مراكش.

 سازمان يك كميتة هماهنگى براى جنبش‎هاى آزاديبخش در افريقا برپا كرده كه مركز آن در دارالسلام است. به موجب مادة دوم منشور اين كميته كمك‎هاى مالى و نظامى مي‌كند.

  سازمان همبستگى امريكاى لاتين‏

 در ژانوية 1966، هيئت‎هاى نمايندگى امريكاى لاتين و درياى كارائيب كه در كنفرانس همبستگى حزب‎هاى كمونيست سه قارة آسيا، افريقا و امريكاى لاتين در هاوانا شركت كرده بودند، اين سازمان را به وجود آوردند.

 اين سازمان كه مركز آن در كوبا بود، با پيروزى كاستر و نظرية انقلاب دهقانى او، روشهاى احزاب كمونيستى قديمى امريكاى لاتين كه تا 1964 با روشهاى او مخالف بودند، همه‏گير شدند.

 سازمان پژوهش‎هاى هسته‏اى اروپا

 اين سازمان در سال 1954 به ابتكار يونسكو تأسيس شد و مقصود از آن، تشويق پژوهشهاى علمى محصن در زمينة انرژى هسته‏اى است. كشورهاى عضو عبارتند از اتريش، بلژيك، دانمارك، جمهورى فدرال آلمان، فرانسه، يونان، ايتاليا، هلند، نروژ، اسپانيا، سوئد، سوئيس و انگلستان. يوگسلاوى نيز عضو اين سازمان بود، اما به دلايل مالى از آن كنار رفت و در مقام ناظر قرار گرفت. فرانسه، آلمان و انگلستان 65 درصد بودجه آن را مى‏پردازند.

  سازمان كنفرانس اسلامى‏

 – تاريخچه

 در پى شكست اعراب در جنگ شش روزه (1967) از رژيم اشغالگر قدس، رژيم‎هاى محافظه كار عرب در موضعى تدافعى ناچار شدند براى خاموش ساختن آتش احساسات توده‏هاى مسلمان كشورهاى خود، اقدامى ولو ظاهرى و نمايشى انجام دهند. لذا كشورهاى مزبور درصدد ايجاد سازمان كنفرانس اسلامى برآمدند. تشكيل سازمان به ابتكار ملك فيصل پادشاه عربستان صورت گرفت. سران كشورهاى اسلامى در گروه‎هاى خود در رباط (مراكش) در سپتامبر 1969 به اين سازمان موجوديت بخشيدند.

 سازمان كنفرانس اسلامى  تا سال 1984 داراي 43 عضو از كشور اسلامى بود. عضويت دو كشور افغانستان و مصر نيز به دليل اشغال نظامى افغانستان توسط شوروى سابق و امضاى معاهدة كميپ ديويد با اسراييل توسط مصر، از جانب كنفرانس به حال تعليق درآمده بود، اما در اجلاس چهارم سران كشورهاى اسلامى در كازابلانكا (1984) مجدداً از مصر، براى تجديد عضويت خود در كنفرانس دعوت به عمل آمد.

 همچنين در اجلاس هجدهم، وزراى امورخارجة كنفرانس اسلامى در رياض (1989) تصميم گرفته شد كه كرسى افغانستان به مجاهدان افغانستان واگذار شود.

در حال حاضر، اين سازمان داراي 52 عضو كشور مسلمان است.

 طبق اساس‎نامة سازمان كنفرانس اسلامى اهداف اين سازمان عبارتند از:

 الف. ارتقاى همبستگى اسلامى ميان كشورها؛

 ب. تحكيم همكارى ميان كشورهاى عضو در زمينه‏هاى فرهنگى، اجتماعى، علمى، اقتصاد و….

 پ. تلاش در جهت محو تبليغات و جدايى‏هاى نژادى؛

 ت. از بين بردن استعمار در هر شكل آن؛

 ث. انجام اقدامات لازم به منظور حمايت از صلح خبر بين‏المللى و امنيت متكى بر عدالت؛

 ج. هماهنگ ساختن همة كوشش‎هايى كه به منظور حفاظت از اماكن مقدس صورت مى‏گيرد؛

 چ. پشتيبانى از مبارزه‌هاي مردم فلسطين در كسب حقوق و آزاد ساختن سرزمين‏شان؛

 خ. ايجاد محيط مساعد به­منظور افزايش همكارى و تفاهم بين كشورهاى عضو و ساير كشورهاى جهان.

  تشكيلات سازمان‏

 سازمان كنفرانس اسلامى داراى چهار ركن به قرار زير است:

 – كنفرانس سران كشورهاى اسلامى؛

 – كنفرانس وزراى امورخارجه؛

 – دبيرخانة سازمان؛

 – ديوان بين‏المللى عدل اسلامى.

 كنفرانس سران‏

 اين نهاد عالي‎ترين ركن سازمان به شمار آمده و اجلاس‎هاى خود را هر چند سال يك ­بار (هر سه سال) در پايتخت يكى از كشورهاى عضو برگزار مى‏كند. از بدو تأسيس تا سال 1998 هشت كنفرانس به ترتيب زير برگزار شده است:

 1. رباط (1969) 2. لاهور (1974) 3. طائف (1981) 4. كازابلانكا(1984) 5. كويت
(1987) 6. داكا (1991) 7. كار (1994) 8. تهران (1998).

 كنفرانس وزراى خارجه‏

 اين نهاد همه ساله يك اجلاس عادى در يكى از كشورهاى عضو برگزار مى‏كند. از بدو تأسيس تا سال 1991، كنفرانس وزراى خارجه اجلاس عادى داشته است. البته كنفرانس مى‏تواند در صورت لزوم اقدام به تشكيل اجلاس فوق‏العاده نمايد.

 دبيرخانة سازمان‏

 دبيركل، رياست كاركنان سازمان را به عهده دارد و انتخاب وى براساس رأى اكثريت كشورهاى عضو انجام مى‏گيرد. در ابتداى دورة تصدى، دبيركل به مدت دو سال انتخاب مى‏شد كه قابل تمديد نيز بود؛ ولى بعداً اين مدت به چهار سال – كه قابل تمديد است – افزايش يافت.

 دادگاه بين‏المللى عدل اسلامى‏

 اين ركن پيش از اجلاس پنجم سران كنفرانس اسلامى در كويت (1987) وجود نداشت. در آن اجلاس با اصلاح مادة 3 منشور كنفرانس، دادگاه مزبور به عنوان ركن چهارم كنفرانس اسلامى تعيين شد. اين دادگاه از هفت قاضى تشكيل شده است كه از بين وزراى خارجة كنفرانس اسلامى براى مدت 4 سال انتخاب مى‏شوند. لازم به يادآورى است كه اصلاح مادة 3 و اساس‎نامة دادگاه هنوز به تصويب دو سوم كشورهاى عضو سازمان كنفرانس اسلامى نرسيده است و تاكنون فقط هفت كشور يعنى كويت، عربستان، ليبى، اردن، قطر، مصر و عربى اسناد مربوط به تصويب را به دبيرخانه ارسال كرده‏اند.

  نهادهاى ديگر سازمان كنفرانس اسلامى‏

 علاوه بر اركان اصلى فوق‏الذكر، سازمان كنفرانس اسلامى داراى چهار نوع نهاد ديگر است:

            ارگان‎هاى فرعى: مركز اسلامى توسعة تجارت (كازابلانكا) مركز تحقيقات و بررسى، تاريخ فرهنگ و هنر اسلامى (استانبول) مؤسسة اسلامى علوم و تكنولوژى و توسعه (جده).

 ارگان‎هاى تخصصى: بانك توسعة اسلامى (جده)، سازمان‎هاى علمى، فرهنگى و تربيتى اسلامى (جده)، سازمان خبرگزاري‎هاى بين‏المللى اسلامى (جده)؛

سازمان‎هاى وابسته: سازمان شهرها و پايتخت اسلامى (مكه)، اتحادية جهانى بانك‎هاى اسلامى (قاهره)، اتاق اسلامى تجارت، صنعت و تبادل كالا (كراچى).

كميته‏هاى تخصصى، كميتة قدس (رباط)، كميته دايمى تبليغات و امور فرهنگى (سنگال).