نهضت اسلامي افغانستان

 سال‌های تجاوز و مقاومت

نویسنده : محمد اکرم اندیشمند

« . . .   .  بيست و هفت سال قبل، اساس نهضت اسلامي درکشور ما گذاشته شد. درآن زمان مؤسسين نهضت اسلامي يازده نفر بودند که ازجمله ي آنها ده نفر شهيد شدند و به وعده ي که با خداي خويش کرده بودند وفا نمودند وبه لقاء الله پيوستند؛ تنها من زنده مانده ام که تا کنون با اين فيض نرسيده ام.  در مرحله ي که اين نهضت آغاز شد، زمينه ي فعاليت سياسي براي جنيش هاي اسلامي بسيار نامساعد بود. سازمانهاي غيراسلامي وحتي ضد اسلامي با آزادي تمام فعاليت داشتند. . .   .   حکومت هم به نحوي وابسته به قدرت هاي بيروني بود زمينه ي فعاليت اين سازمان هارا بازگذاشته بود. کمونيستها درپوهنتون، آيديالوژي وافکار انحرافي خودرا دربين جوانان ومحصلين پخش ميکردند. اما براي نهضت اسلامي برعکس زمينه به هيچ صورت سازگار نبود. ازلحاظ سياسي ما شديداً تحت فشار بوديم. مامورين حکومت محصلين مسلمان را تعقيب ميکردند وزنداني ميساختند. از لحاظ اقتصادي هم هيچگونه امکاناتي نداشتيم. يک جمع محصيلني بوديم که به اسلام ايمان داشتيم. به ارزشها ي اسلامي معتقد بوديم ولي کاملاً فقير ودچارتنگدستي . . .   .  » ( 15 )

درتوضيحات فوق الذکرکه گلبدين حکمتيار از نخستين روزهاي نهضت اسلامي سخن ميزند، مؤسس و وارث اصلي نهضت، خودرا معرفي ميدارد. به ادعاي حکمتياروهواداران او يازده نفريکه نهضت اسلامي را تأسيس کردند درنخستين جلسه ي رهبري نهضت دربهار 1348 ( 1965 ) منعقده ي ولسوالي شکردره کابل نام نهضت جوانان مسلمان را به نهضت اسلامي کشور گذاشتند. دراولين جلسه خطوط کلي نهضت در26 ماده تدوين وتصويب شد. واعضاي اين جلسه ي يازده نفري که از ميان آنها تنها حکمتيار زنده مانده است وبه قول خودش فيض شهادت را نچشيد عبارت بودنداز: عبدالرحيم نيازي، انجنير حبيب الرحمن، سيف الدين نصرتيار، گلبدين حکمتيار، معلم گل محمد، معلم غلام حبيب، عبدالقادرتوانا، سيد عبدالرحمن، داکتر محمدعمر، مولوي حبيب الرحمن وخواجه محفوظ .

اما جمعيت اسلامي افغانستان برهبري برهان الدين رباني تاريخ تأسيس نهضت اسلامي را سال 1336( 1957 ) وانمود ميکند که توسط غلام محمد نيازي استاد دانشکده شرعيات دانشگاه کابل تشکيل گرديد. رهبر جميعت اسلامي درنوشته اي با عنوان” پوهاند غلام محمد نيازي، بنيانگذار نهضت اسلامي افغانستان” از خود وتعداد ديگر چون سيد محمد موسي توانا، وفي الله سميعي( آخرين وزير عدليه حکومت محمدظاهرشاه) استاد محمد فاضل، عبدالعزيز فروغ، سيد احمد ترجمان وهدايت نام ميبرد که با نيازي درتأسيس نهضت اسلامي همراه بودند. به عقيده وادعاي جميعت اسلامي افغانستان، غلام محمد نيازي درسال 1351 ( 1972) از رهبري نهضت بدلايل امنيتي استعفا داد ودر پشت پرده به حيث رهبر فکري ومعنوي باقي ماند. درهمين سال رهبري نهضت اسلامي با نام جميعت اسلامي افغانستان بدوش برهان الدين رباني استاد فاکولته شرعيات دانشگاه کابل گذاشته شد. داکتر سيد محمد موسي توانا استا د فاکولته شرعيات درآن سالها از نخستين جلسه اي سخن ميگويد که در اوايل سال 1352 به منظورتعين رهبري وتعين برخي مسئولين جميعت درمنزل استاد رباني واقع خيرخانه شهر کابل صورت گرفت. نامبرده اسامي اعضاي نخستين جلسه را با مسئوليت هايشان معرفي ميکند:

« 1 ـ  برهان الدين رباني به حيث امير عمومي ورئيس شوراي اجرائيه

2 ـ عبد الرسول سياف معاون امير

3 ـ انجنير حبيب ا لرحمن منشي ومسئول تنظيم افسران اردو

4 ـ سيف الدين نصرتيار مسئول تنظيم جوانان

5 ـ مولوي حبيب الرحمن مسئول تنظيم علماء

6 ـ سيد عبدالرحمن مسئول امورمالي

7 ـ مولوي عبد الباري مسئول تنظيم دهقانان وکارگران

8 ـ سيد محمد موسي توانا مسئول امورفرهنگي

9 ـ سيد نور الله عماد مسئول تنظيم درهرات

10 ـ عبدالقادرتوانا مسئول تنظيم دربلخ

11 ـ استاد غلام محمد نيازي مسئول امورسياسي ( البته درمجلس دوم)

دراين جلسه استاد عنايت الله شاداب وغلام رباني عطيش نيز شرکت داشتند. بايد گفت حکمتيار وداکتر عمر دراين زمان درحبس به سرميبردند.» ( 16 )

برخي از نويسندگان ديگر بنيانگذاري نهضت اسلامي را همچون جمعيت اسلامي به غلام محمد نيازي ارتباط ميدهند. ميرمحمد صديق فرهنگ مؤلف کتاب افغانستان در پنج قرن اخير، نهضت اسلامي  افغانستان را برخواسته ومتأثرازجنبش اخوان المسلمين مصرميداند که توسط عده اي ازمحصلين افغاني دانشگاه ازهرقاهره افکار اسلامي هم مانند اخوان المسلمين به دانشگاه کابل انتقال داده شد. فرهنگ، تأسيس حلقه هاي مشابه اخوان المسلمين مصر را درافغانستان ازسال 1968 ميلادي به بعد وانمود ميکند. او نام رسمي نهضت اسلامي را به يک روايت ” جميعت جوانان مسلمان” وبه روايت ديگر” جميعت اسلامي افغانستان” مي خواند که اولين بار دردانشگاه کابل بوجود آمد. ( 17 )

صبا ح الدين کشککي درمورد نهضت اسلامي افغانستان مي نويسد:« رهبرمعروف وممتازاين نهضت غلام محمد نيازي بود که ازطرف رژيم محمد داود محبوس وبعداً درحاليکه دوره ي حبس خودرا سپري ميکرد ازطرف کمونيستها شهيد شد. » ( 18 )

داکترحقشناس درمورد تاريخ نهضت اسلامي ميگويد:« . . .   . با استفاده از فضاي نسبتاً مساعدي پس از سال 1343 ( 1964 ) عده اي از استادان مسلمان، آگاه وبا ايمان دست به کار شدند ونخستين هسته ي مبارزه ومقاومت را دربرابر کمونيستها ودرمرکز پوهنتون ( دانشگاه) بنام جمعيت اسلامي افغانستان پايه گزاري کردند ويک تعداد از جوانان مسلمان ومبارز را بدورخود جمع نمودند. . .     مرحوم شهيد پوهاند غلام محمد نيازي با جمعي ازهمفکران خويش چون استاد رباني، استاد توانا، استاد سياف وبعضي ازاستادان محترم ديگر که اسامي شان در اختيار من نيست نهضت را اساس وبنياد نهاده بودند وآنرا رهبري ميکردند. . .  .   سازمان مذکور از لحاظ تشکيلات سياسي واداري دررديف پيشرفته ترين سازمانهاي سياسي جهان قرار داشت که شرح جزئيات ونحوه ي کارآن درشرايط کنوني مصلح خبرت نيست . . .   .  » ( 19 )

اما درهيچ يک ازادعاي طرفين حزب اسلامي وجمعيت اسلامي ونويسندگان ديگر درمورد تاريخ کامل وروشن نهضت اسلامي اسناد معتبر ودقيق ارائه نمي شود. نه گلبدين حکمتيار وحزبش از ده تن مؤسسين نهضت اسلامي که با مرگ دسته جمعي خود رهبري را به او ( حکمتيار) گذاشته اند، اسنادي ارائه ميکند ونه جميعت اسلامي ازغلام محمد نيازي به عنوان مؤسس نهضت که درزندان پلچرخي از سوي حکومت تره کي وامين اعدام گرديد چيزي براي ثبت در تاريخچه ي نهضت اسلامي وتاريخ سياسي کشوردارد. واين نشان ميدهد که نهضت اسلامي افغانستان دردوران قبل از کودتاي محمدداود وحتي قبل ازکودتاي حزب دمکراتيک خلق، سازمان متشکل وحزب سياسي منظم نبوده وتاريخ دقيق ومعتبري ازآغاز وتأسيس نهضت اسلامي وجود ندارد. نهضت اسلامي با اين نقص وکمبود درتحولات بعدي نيز بصورت يک حزب سياسي عرض وجود نکرد. نهضت اسلامي که دردهه ي دمکراسي مانند ساير احزاب سياسي به ظهور رسيد، درآغاز احساسات وعکس ا لعمل طبيعي دانش آموزان، دانش جويان وآموزگازان مسلمان مکاتب ودانشگاه دربرابرافکار، اظهارات وتبليغات احزاب کمونيستي بود که بصورت نابخردانه وناعاقبت انديشانه اعتقادات وباورهاي اسلامي را به تمسخر واستهزاء ميگرفتند. بعداً اين احساسات وعکس العمل درمحيط آموزشگاه ها به خصوص دانشگاه کابل با تأثير پذيري ازافکار وبينش اخوان المسلمين مصر که توسط تحصيل يافتگان دانشگاه ازهرقاهره ( استادان دانشکده شرعيات دانشگاه کابل ومدرسه ابوحنيفه درکابل) انتقال يافت به جريان گسترده ومنظم تري تبديل شد. تقليد از نظريات وشعارهاي جنبش اخوان المسلمين مصرکه درسال 1928 توسط حسن البناء بنيانگذاري شد وترجمه ي آثار ونوشته هاي آنها که بصورت گسترده مورد استفاده ي وابستگان وهواداران نهضت اسلامي قرار گرفت، آنها را در محيط هاي آموزشي وحتي ميان عامه ي مردم به اخواني ها معرف ساخت. کتاب هاي که درايران از نويسندگان اعضاي اخوان المسلمين مصر به خصوص سيد قطب وبرادرش محمد قطب ترجمه وچاپ مي شد وبداخل افغانستان انتقال ميافت، عمده ترين منبع تغذيه ي فکري اعضاء وهواداران نهضت اسلامي را درمحيط هاي آموزشي به خصوص دانشگاه کابل تشکيل ميداد. نوشته ها وآثار قلمي ابو اعلي مودودي رهبرجماعت اسلامي پاکستان وآثار نويسندگان مربوط به جريان اسلامي ايران منابع ديگر تغذيه ي فکري اعضاي نهضت اسلامي درافغانستان بود.

درحاليکه جريان نهضت اسلامي در دهه ي دمکراسي مانند برخي احزاب سياسي ديگر، نشريه ي رسمي بيانگراهداف وآرمان خود نداشتند، جريده ” گهيح” يکي ازنشريه هاي غيردولتي اين دوره بود که عمدتاً افکار وانديشه هاي مربوط به نهضت اسلامي را منتشر ميساخت. صاحب امتياز ومسئول اين جريده منهاج الدين گهيح بود که درزمستان 1351( 1972 ) درکابل ترورگرديد.

خارج ازحلقه ي استادان دانشکده ي شرعيات ودانشجويان مسلمان دانشگاه کابل که فعاليت هايشان درسالهاي اخيرحکومت شاهي بنام نهضت اسلامي تبليغ ويا شناخته ميشود وخود به اخواني ها شهرت يافتند، افرادوحلقه هاي ديگري نيزمدعي تأسيس وتشکيل نهضت اسلامي درافغانستان اند. ازحضرت صبغت الله مجددي، مولوي قلعه ي بلند ومولانا عطاءالله فيضاني به عنوان کسانيکه اولين بار نهضت اسلامي را درکشور بنيانگذاري کرده اند، نام برده ميشود.

نهضت اسلامي درجامعه تشيع افغانستان سير وتشکل جداگانه از نهضت اسلامي اکثريت اهل تسنن کشوردارد. نهضت اسلامي درجامعه ي تشيع افغانستان متأثرازايران، رهبران مذهبي وحوزه هاي علمييه ي آن ميباشد. از پيشگامان ومؤسسين اين نهضت درميان تشيع سيد محمد اسماعيل بلخي است که در دوران حکومت محمد ظاهر شاه زنداني شد.

نهضت اسلامي افغانستان بعد ازکودتاي سردار محمدداود درسرطان 1352 ( 1973 ) تحت فشار قرار گرفت. ده ها نفرازفعالين نهضت درسالهاي اول حکومت داودخان دستگير وزنداني گرديدند. اين فشار ودستگيريها عمدتاً توسط شاخه ي پرچم حزب دمکراتيک خلق صورت ميگرفت که درحکومت سردار محمدداود مشارکت داشتند. حبيب الرحمن از دانشجويان دانشکده انجنيري دانشگاه کابل نخستين عضو فعال نهضت اسلامي بود که در روزهاي شروع سال 1353 دستگيروزنداني گرديد وسپس اعدام شد. به تعقيب آن غلام محمد نيازي به زندان کشانيده شد وحملات براي دستگيري افراد سرشناس نهضت اسلامي ازسوي پوليس تشديد يافت. با تشديد دستگيريها، عده اي ازاعضاي نهضت نخست دست به اختفاء زدند وسپس به پاکستان پناه بردند که برهان الدين رباني،  احمدشاه مسعود وگلبدين حکمتيار درميان آنان بود. حکمتيار قبل ازفراربه پاکستان يک ونيم سال را درزندان دهمزنگ کابل به اتهام قتل سيدال سخندان يکي از رهبران شعله “جاويد” بسر برد. اوروزهاي قبل ازکودتاي داودخان درصدارت موسي شفيق از زندان رها گرديد. سيدال سخندان دردرگيريهاي دانشگاه کابل ميان اعضاي شعله جاويد ومحصلين وابسته به نهضت اسلامي يا اخوانيها به قتل رسيد. اينگونه درگيريها گاه گاهي در دانشگاه کابل ودرمؤسسات آموزشي برخي ولايات ميان اعضاي نهضت اسلامي واعضاي احزاب چپ کمونيست بوقوع مي پيوست.

رهبران فراري نهضت اسلامي در پاکستان مورد پذيرايي جماعت اسلامي آن کشوربرهبري مودودي ودولت پاکستان قرارگرفتند. آنها با نيروي خدا دادي براي اسلام آباد محسوب مي شدند تا عليه سردار محمدداود مورد استفاده قرار بگيرند. داودخان برسرخط ديورند سياست شديد وجدي را دربرابر پاکستان درپيش گرفته بود. حکومت پاکستان به صدارت ذالفقارعلي بوتودرسال 1354 ( 1975 ) مهاجرين نهضت اسلامي را مسلح ساخت تا براي براندازي حکومت محمدداود دست به اقدام نظامي بزنند. درحاليکه اقدام نظامي دربرابر حکومت داود خان مورد تائيد واتفاق تمام رهبران واعضاي مهاجر نهضت اسلامي نبود، گلبدين حکمتيارازطرفداران جدي شورش نظامي محسوب مي شد که بيش ازهمه به مؤفقيت اقدام نظامي اطمينان داشت. او مسئوليت تنظيم افسران ارتش را درنهضت اسلامي که قبلاً بدوش انجنير حبيب الرحمن بود، به عهده داشت. سرانجام اولين شورش مسلحانه نهضت اسلامي درتابستان 1354 که درلغمان وپنجشيربراه افتيد به ناکامي انجاميد. تعداد زيادي ازشرکت کنندگان شورش پنجشيرکه عمدتاً دانشجويان دانشگاه کابل بودند به قتل رسيدند. هم چنان اين شورش نافرجام ده ها نفر اعضاي نهضت اسلامي را درمرکزو ولايات به زندانها ي دولت کشاند وموجب تشديد اختلاف رهبران واعضاي مهاجرآن درپاکستان گرديد. دوحزب جداگانه ي رقيب ومخالف برهبري برهان الدين رباني وگلبدين حکمتيار شکل گرفت. احمد شاه مسعود که فرماندهي شورش مسلحانه ي سال 1354 نهضت اسلامي را در پنجشير به عهده داشت با انتقاد شديد ازحکمتياردرکناربرهان الدين رباني ودرمخالفت فزاينده با گلبدين حکمتيار قرارگرفت. او بعداً درسالهاي حکومت مجاهدين درمورد اين مخالفت گفت: « . . .   .  حکمتيار نسبت به هرتلاشي درراه اندازي انقلاب ديد خاص خودرا داشت. وي دست زدن به انفجار ها وتروروامثال آنرا ترجيح ميداد ومن مخالف دست زدن به خشونت واقدام تروريستي بودم. چون از نظرمن چنين روشي با مبادي اسلام سازگاري ندارد. اما وي پافشاري ميکرد وميگفت که جهاد همين است. ومن ميگفتم که اشتباه ميکني وپاکستان دراين راه تورا استفاده مي کند. در آن مدت ميان حکمتيار وذالفقارعلي بوتو مناسبات محکمي بر پا شد وبدينگونه ميان ما اختلاف ظاهر شد وبا مرورزمان بزرگ گرديد. خاصتاً پس ازآنکه دست به عمليات نظامي متعددي درنواحي مختلف افغانستان زديم. درپنجشير ، کنر ، لغمان وغيره . من مسئول منطقه ي پنجشير بودم . . .   . اين عمليات به شکست مواجه شد. . .  حکمتيار خواست طبق استراتيژي خاص خودش عمل گردد ومن شخصاً مخالف آن بودم. ولي چون دستور نظامي بود به اجراي آن اجباراً تن دادم. درنتيجه از جميعت اسلامي انشعاب کرد وحزب خودرا اساس گذاشت واز آن سال بدين سو اختلاف ميان ما باگذشت هرروزفزوني گرفت. » ( 20 )

اما گلبدين حکمتيار منتقدين ومخالفين خودرا درميان اعضاي مهاجر نهضت اسلامي متهم به جبن وبزدلي، داشتن روحيه ي تسليم طلبي وحتي جاسوسي به حکومت محمدداود ميکرد. به ادعاي برخي از اعضاي جميعت اسلامي که دراين کشمکش ها درپشاور بسر ميبردند، حکمتياردرصدد دستگيري وقتل مخالفين خود به خصوص درصدد دستگيري وقتل احمدشاه مسعود ازطريق پوليس وسازمان استخبارات نظاکي پاکستان( آي اس آي) برآمد. سيد بهاء الدين ضيائي عضو شوراي اجراييه جمعيت اسلامي در دوران جهاد که آن زمان در پشاوربا اعضاي تبعيدي نهضت اسلامي درپاکستان بسر ميبرد ميگويد :« احمدشاه مسعود بعد ازشکست قيام پنجشيرکه به پشاور برگشت در برابرحکمتيار قرارگرفت. اوبه ساير اعضاي نهضت ميگفت که قومانده ونقشه ي غلط حکمتيار موجب شکست وتلفات زياد گرديد. مسعود حکمتيار را آدم خودخواه ميخواند وعليه او تبليغ ميکرد. درمقابل حکمتيار مسعودرا متهم مي نمود که به حکومت داودخان تسليم ميشود. حکمتيار به آي اس آي ودولت پاکستان اطلاع داد که احمدشاه مسعود به حکومت کابل ارتباط گرفته وبراي دادوخان جاسوسي ميکند. حکمتيارميخواست تا از طريق برخي مامورين پايين رتبه ي پاکستاني در پوليس و آي اس آي مسعود را نخست زنداني وبعداً مانند انجنير جان محمد يکي ازاعضاي سابقه دار نهضت اسلامي نابود کند. او يکبارمؤفق شد تا احمدشاه مسعودرا درتوقيف پوليس پاکستان قراربدهد. اما درهمان لحظات اول به كمك انجنير محمد ايوب که بعداً برياست کميته نظامي جميعت اسلامي رسيد نجات يافت . مسعود بعد ازآن بصورت نيمه مخفي وبا احتياط زندگي ميکرد. » ( 21 )

گلبدين حکمتيارکه روابط نزديک وتنگاتنگ با دولت پاکستان به خصوص استخبارات نظامي آن برقرار کرده بود عرصه را به منتقدين ومخالفين خود درميان پناهندگان نهضت اسلامي تنگ کرد. نه تنها احمد شاه مسعود به قول ضيائي بصورت نيمه مخفي وبا احتياط زندگي ميکرد بلکه بسياري ازمخالفين حکمتيارمجبورشدند پشاورراترک بگويند. برهان الدين رباني نيزمدتي را درعربستان سعودي بسر برد. احمدشاه مسعود نيز بيشتردرولايات مرزي بسر ميبرد. ازسوي ديگرانگيزه ي مبارزه عليه حکومت محمدداود ميان آنها بصورت فزاينده رو به ضعف وسردي مينهاد. اما کودتاي حزب دمکراتيک خلق درثور 1357 وحاکميت حزب مذکوراوضاع وشرايط را درداخل وبيرون افغانستان ودرجامعه ي کوچک مهاجران نهضت اسلامي دگرگون ساخت. قيام نظامي ويا جهاد مسلحانه استراتيژي بلا منازعه ي همه اعضاي موافق ومخالف حرکت نظامي قرار گرفت ودرپاکستان احزاب وگروه هاي متعدد اسلامي وجهادي افغانستان بوجود آمد.