عوامل و شرایط مؤثر در ساخت و پرداخت افکار عمومی

عوامل و انگیزه هایی در صدور قضاوت های ذهنی و فراهم شدن افکار عمومی مؤثر و ذی نفوذ هستند که برخی از مهمترین آن ها را بر شمرده و توضیح می دهیم.

1- نفع شخصی

نفع طلبی بی شک یکی از محرک های بزرگ حیات بشری است. منظور از «نفع» جهات مختلف مادی و معنوی آن است. دامنه سودخواهی و خودخواهی و خودبینی انسان هی به قدری گسترده است که می توان به طور کلی انسان را همه چیز خواه و سیری ناپذیر دانست منفعت خواهی در ذات و طبیعت و غریزه انسان ها نهفته است و این امر بدیهی و قطعی است و با تحقیقات علمی و روانشناسی و تاریخی و تجربی مطابقت تام دارد.

البته حس نفع طلبی در برخورد و تصادم با فاکتورهای آموزشی و تربیتی، عرف، مذهب، اخلاق، هنر و غیره تراشیده و ظریف و محدود می شود اما تصور اینکه خنثی و یا نابود گردد بسیار مشکل است.

2- گروه های سنی

شاخص سن افراد در طرز تلقی آن ها از رویدادها یک عامل واضح است. ساختارهای جسمی و روانی گروه کودکان، جوانان، میانسالان، پیران متفاوت است لذا شکل گیری افکار عمومی به اقتضای سنین مختلف آن ها هماهنگ می شود. پیام واحد برای گروه های سنی مختلف تأثیرات متفاوت خواهد داشت فرضاً دعوت به تماشای یک مسابقه ورزشی گروه جوانان را بیشتر تحت تأثیر و پذیرش قرار خواهد داد و یا طرح مسائل مربوط به ایمنی و بهداشتی و شرح خاطرات تاریخی توجه سالمندان را بیشتر از گروه های دیگر سنی جلب می کند. البته در این راستا نباید به این مسئله زیادتر از واقعیت امر بها داد چون باعث گمراهی و انحراف در ارزیابی صحیح مباحث مربوط به افکارر عمومی خواهد شد و باید در نظر داشت که تفاوت سنی به منزله تفاوت عمده در نحوه ارتباطات انسانی و کنش ها و واکنش های گروه های اجتماعی نیست.

3- گروه های جنسی

زنان و مردان در مقابل بسیاری از اصول و مبانی حیات اجتماعی واکنش های یکسانی دارند و در نوع تلقی آن ها از مسائل زندگی تفاوت های آشکاری وجود ندارد حتی در این که هیجان ها و عواطف و احساسات زن از مرد بیشتر یا کمتر است نیز چندان نتایج قطعی علمی در دست نیست اما چون به هر حال در بعضی از شیوه های رفتاری و زیستی آن ها تفاوت هایی غریزی و طبیعی وجود دارد لذا سزاوار است تا در بررسی افکار عمومی عامل جنسیت نیز ملحوظ گردد. به عنوان مثال مقالات و گزارش های مربوط به مسائل آرایشی و پوششی و بهداشت و پرورش کودک یقیناً توجه خانم ها را بیشتر جلب می کند.

4- تحصیل کرده ها

در این قسمت منظور توصیف گروه ممتاز فضلا، هنرمندان و ادبای صاحب نام و روشنفکران جامعه نیست که این ها به جای خود نافذ در افکار عمومی هستند در اینجا مقصود مشخصاً تحصیلکرده ها به معنی مصطلح آن که بیشتر فارغ التحصیلان دانشگاهی و تکنوکراتها را شامل می شود، می باشد. این گروه ها معمولاً در مقابل پیام ها از گروه های درس نخوانده و درس کم خوانده دقت و تأمل و احتیاط بیشتری نشان می دهند و واکنش های آن ها تند و بی پروا و عصبی نیست و نیز اظهارات و نظریات آن ها در افکار عمومی بیشتر علمی و تخصصی و منطقی تلقی می شود و بدین لحاظ از اعتبار و حسن قبول قابل اعتنایی برخوردار است. در این رهگذر صاحبان عناوین و تیترهای بالاتر علمی توفیق بیشتری دارند.

از طرف دیگر اگر افرادی از این قشرها از مبانی اخلاقی و صفات حسنه انسانی بدور باشند متأسفانه می توانند با سوء استفاده از اعتماد عمومی موجبات گمراهی و انحراف در افکار عمومی را فراهم آورند.

5- اوضاع اقلیمی

گاهی در محاورات و ضرب المثل های عامیانه عنوان می شود که مثلاً اهالی فلان شهرستان از استعداد سرشاری برخوردارند، فلان جایی ها دیر فهم و ابله هستند، اهالی استان ایکس خونگرم و مهربان هستند. مردم استان… ستیزه جو و پرخاشگرند. در سطح جهانی هم از این گونه اوصاف ونسبت ها مانند این که مردم… خسیس یا اهالی کشور… خشن هستند و نمونه هایی از این دست مشهور و متداول است و اغلب اوضاع زیست محیطی و عوامل طبیعی چون کوهستان، کویر، جنگل، دریا، گرما، سرما و غیره را از دلایل اوصاف یاد شده می دانند اما این گونه فرضیات و مصطلحات مبنای علمی و منطقی ندارند.

6- اوضاع اقتصادی و چگونگی معیشت

در بحث مربوط به نفع شخصی، منظور بیان و شناختن گسترده حس غریزی نفع طلبی موجودات زنده بود. این که سخن از اوضاع اقتصادی و وضع معیشتی گروه های اجتماعی است که اگرچه در گوشه ای از حوزه وسیع نفع طلبی قرار دارد اما به دلیل اهمیت و ارزش والای موضوعیت آن باید جداگانه به عنوان یک مقوله و عامل اصلی در معادلات و محاسبات افکار عمومی مورد بررسی قرار گیرد.

ابتدا یادآوری این نکته حائز اهمیت است که هدف توضیح و تشریح چگونگی عقب ماندگی یا پیشرفت و توسعه اقتصادی و میزان درآمد سرانه یک ملت و کشور و بیان عوارض و نتایج کلی آن ها نیست بلکه موضوعی که ما را به هدف اصلی در این قسمت نزدیک می کند منحصراً در تفاوت میزان درآمد پولی و مالی افراد و گروه های اجتماعی و نتایج مترتب بر آن در افکار عمومی است.

7- تعلقات مذهبی و قومی

توجه داشتن به مسلمات مقدسات محبوب و مطلوب افراد بسیار حائز اهمیت است. افکار عمومی که از سرچشمه باورهای مذهبی و اعتقاد به مبدأ هستی سیراب شده است در روبرو شدن با سخن و پیا جدید و ناآشنا حساس است و اگر پیام واصله و وارده را مغایر و متضاد با الفت های خود ببیند مقاومت می کند و در صورتی که بی رنگ و بی تفاوت بداند محتاط و متأمل است و چنانچه همسو و هماهنگ دانست همراه و هم آواز و پشتیبان می شود.

تنها عطف توجه به کلیات اعتقادات مذهبی هم کافی نیست بلکه باید دانست که هر مذهب و مسلک دارای آئین ها و مراسم خاصی است که هر یک از آن ها به جای خود دارای اعتبار و احترام است.

همچنین دلبستگی ها و افتخارات ملی و قومی و سنن پذیرفته شده گروه های اجتماعی از جمله مبادی و مبانی قابل تأمل در این بخش است. درست است که درجات و میزان حساسیت ها ی افراد افراد و گروه ها در مورد مقولات یاد شده بنا به علل و عوامل زیادی متفاوت است اما ارزیابی و اندازه گیری آن ها نیز کار آسانی نیست بنابراین در مواجهه با گرایش های دینی و قومی و فرهنگی برخوردهای ارتباطی باید آگاهانه و هوشیارانه باشد.

8- روشنفکران

روشنفکران در ساخت و ساز و تغییر و نفوذ و افت و خیز افکار عمومی، جایگاه و مقام وموقعی را دارا هستند. مقوله روشنفکری از دیدگاه جوامع مختلف مفاهیم و معانی متفاوت دارد.

اقشار مختلف یک ملت در اذهان خود تصاویر الوان و گوناگونی از روشنفکر دارند ولی به هر حال صفت و مشخصه برجسته یک روشنفکر که در ارزیابی عمومی بیشتر مورد ملاحظه قرار می گیرد روشن بینی اوست. مسائل و حوادث و قضایایی اجتماعی که توجه عامه را به خود جلب می کند خصلتاً دارای پیچ و خم و زیر و بم و ابعاد و جهات مختلف است و اغلب مورد تفاسیر و تعابیر ناهمگون قرار می گیرد.

9- حاکمیت

مجموعه ای که به نام های رژیم، دولت، حکومت، نظام خوانده می شود اجمالاً حاکمیت می نامیم. گو این که میزان و نحوه دخالت در امور و شئون مردم از طرف حاکمیت در هر کشور متفاوت است اما یقیناً بخش مهمی از اشتغالات افکار عمومی را برخورد با عملکردها، القائات و علامات حاکمیت تشکیل می دهد زیرا علی الاصول بیشترین ارتباطات ذهنی افراد جوامع به نوعی با جلوه ها و نمودهای حاکمیت ها برقرار می شود.

عامل مهم موفقیت در اجرای طرح ها و برنامه های حاکمیت حسن قبول و پذیرش مطلوب در افکار عمومی است. هر چقدر عملکردهای حاکمیت همسو و هماهنگ با خواسته ها و انتظارات مردم باشد پشتیبانی و حمایت افکار عمومی بیشتر جلب و جذب خواهد شد. در اتخاذ روش های حکومتی ملاحظات بسیاری دخالت دارد. گذشته از تعارضاتی که هر حاکمیت خواه ناخواه با سیاست های جاری برون مرزی همسایگان، منطقه و جهان پیدا می کند در داخل نیز با اختلاف منافع و ناهمگونی سلیقه ها و عقیده های گروه های اجتماعی مواجه است و به همین جهت راضی نگاه داشتن همگان کار دشواری است.

10- رسانه های گروهی

وسایل ارتباط جمعی یا وسایل انتشارات جمعی یا رسانه های گروهی در عصر جدید تمدن بشری متولد شده و رشد کرده اند. این وسایل باعث تغییر در شیوه های ارتباطی گذشته و در نتیجه بروز تحولات و تغییرات در زمینه های مختلف زندگی انسان ها شده اند.

نفوذ شدید و شگرف رسانه های گروهی بر اذهان عمومی واقعیتی است آشکار. مطبوعات از زمان پیدایش و گسترش خود روز به روز اهمیت خود را در تحولات سیاسی و اجتماعی و دگرگونی روابط جمعی کهن بیشتر نشان داده اند.

هر روز میلیون ها نسخه روزنامه و مجله در سرتاسر گیتی انتشار می یابد، میلیون ها نفر در جای جای این جهان پر غوغا روزشان را با روزنامه شروع می کنند و آخرین منظر آن ها در بستر خواب نیز روزنامه است.

سپاهی عظیم از خبرنگاران و روزنامه نویسان و متخصصین فنی و هنری و حجمی سنگین از دستگاه های چاپ و تکثیر و شمار فراوانی از وسایل حمل و نقل و توزیع، سازمان های عریض و طویل خبرگزاریها و وسایل مخابراتی کوچک و بزرگ از تلفن گرفته تا ماهواره های فضایی همه و همه در کارند تا در حرکتی شتاب آلود روزنامه تهیه کنند و به دست مردم بسپارند. گرچه تعداد روزنامه خوان با توجه به شرایط اقتصادی، فرهنگی، سیاسی در جوامع گوناگون متفاوت است اما اقتضای ضرورت ها به گونه ای است که تقریباً اعضای هر خانواده به نوعی با بخشی از اخبار و اطلاعیه های روزنامه سرو کار دارند.

11- ادبیات و هنرها

در رابطه با افکار عمومی، ادبیات و هنرها از مقولات بسیار مهم و عمده محسوب می شوند در این مجال و مقال پرداختن به تعاریف و شرح جزئیات هر یک از شعب آن ها مقدور نیست اما گذری و نظری در این وادی ما را به مقصود نزدیک می کند.

همه افراد به حکم برخورداری از عواطف انسانی متأثر از جلوه های احساسی خود و دیگران هستند این علاقه و تأثر و توجه فراگیر به وسعت و حجم همه تاریخ بشری است ادبیات و هنرها از سرچشمه زلال احساس ها سیراب می شوند. این حدیث، حدیث عشق، زیبایی، هیجان، اندوه، خشم و نوسانات روحی است.