جایگاه اندیشه های مزدک در بازفراوری آموزه های زرتشت

به نام و نیروی و یاری دادار اورمزد ریومند فرهمند و امشه سپندگان و تندرستی و دیر زیوشی بهدینان مزدیسنان و همگی نیکان و با درود بر شما سروران گرامی.

شاید برای شما شگفت آور باشد که شالوده ی اندیشگاه کومنیسم نخستین بار در ایران و به دست یک ایرانی ریخته شد. مزدک نیشاپوری پسر بامدادان در هفده سده پیش اندیشه ای را آورد که امروز غربیان آن را کومنیست می نامند. چه بسا اگر سایر اندیشگاه ها را نیز ریشه یابی کنیم آنها نیز به ایران برسند. نوشتار زیر گزارش کوتاهی از اندیشه های مزدک و ریشه های ژرف این اندیشه هاست که برگرفته از آموزه های اشو زرتشت بوده است.

مزدک یک موبد خواهان دگرگونی ( اصلاح طلب ) بود که سخن از خدا و اشو زرتشت می گفت و هرچه بیان می کرد در اندیشه های رایج دینی جای داشت. او آموزه های زرتشت را برای توده ها واکاوی و تفسیر می کرد و راه رستگاری گیتوی و مینوی را فرا روی مردم می نهاد. منتها این واکــاوی او با واکاوی ایـستـــاری ( سنــتــی ) دیـن رسمی ناهـمـسان ( متفاوت ) بود و به گونه ای بود که بخـشی از بار ستـم ها را ازدوش تـوده هـای ناتوان بر می داشـت و نوعی داد هـمبـودین ( عدالت اجتماعی ) در همبود گاه ( جامعه ) برقرار می کرد. مزدک بر روی دو نگرش انگشت نهاد و جنبش خود را بر آن استوار کرد: نخست آنکه جهان از آن خداست و مردم بندگان خدایند و خدا نعمت هایش را به جهان می فرستد تا همه بندگانش بدون امتیازی از آن برخوردار گردند. خدا همانگونه که بدون توجــه به اندیشه ( عقیده ) مردم نعمت هایش را بر آنها می فرستد و چنین می خواهد که همه به گونه برابر ازین نعمت ها بهره مند شوند. اگر کسانی با زور و مردم فریبی برخی ازین نعمت ها را به داشتاری ( انحصار ) خودشان در آورده اند و دیگران از آن بـــازدارنــد کــارشــان همیستــار ( مخالف ) خواست خداست و باید از آن جلوگیری شود. بر بندگان نیک اندیش است که جلوی زیاده روی ها و زورگویی ها را بگیرند و نگذارند که زورمندان با ستمگیر هایشان همه مردم را در ناتوانی نگاه دارند و هم خدا را از خودشان ناخشنود بدارند. این اندیشه ستم ناپذیری و مبارزه با ستم ریشه در آموزه های اشو زرتشت داشت.

دومین مهاد (اصل ) آموزه های مزدک آن بود که می گفت خدا بندگان را هم مرد آفریده است و هم زن و این دو در پیشگاه خدا برابرند. در اینجا بود که مزدک اندیشه ای را بنیاد نهاد که برای تمام دنیای آن روز بسیار پیــشرفتــه بـــود و آن جــستــار ( موضوع ) دادیــک ( حقوق ) زن بود. فقه اوستای ساسانی افزونی شمارگان همسر ( تعدد زوجات ) را  پذیرفته می دانست و هر مردی می توانست با توجه به نیروی مالیش چند زن بگیرد اما چون شمار زنان در جامعه کم بود و بیش از مردان نبود سرشتین ( طبیعی ) بود که در این چگونگی ( وضعیت ) آنانکه درآمد های ناچیزی داشتند از داشتن هتا یک زن و در پی آن از نیاز سرشتین شان یعنی نیاز جنسی باز می ماندند. از سوی دیگر زنانی که در حرمسرا های مردان چند زنی می زیسته اند چونکه شوهرانشان نمی توانستند به همه شان برسند پیرتر ها و نازیبارویان از گردونه ی زناشوئی خارج می شدند و در برآورده کردن نیاز جنسی شان باز می ماندند. مزدک که پیام آور زدودن  بیدادگری ها بود با ایستار چند همسر گزینی به ستیز برخاست و پیام همه ی زنان برای مردان که چم دیگرش هر مردی یک زن بود را سر داد و خروشید کرد که حرمسرا داران باید درب آنجا را بگشایند و زنان  اسیر شده را آزاد کنند تا همگان بتوانند به زن دسترسی داشته باشند. پایه های آموزه های مزدک بر روی دو اندیشه مال برای همه و زن برای همه استوار بود و جنبش او برای راستی بخشیدن به دادگری ( عدالتی ) بود که برخورداری همگان از زن و خواسته را برآورده کــــنــد و نــاتوانی ( محرومیت ) را از همبودگاه بر اندازد.

مزدک کشتن جانداران را ناگوار می دانست و گفت که برای خوراک بشر آنچه از زمین می روید و آنچه از جسم جانداران بیرون می آید به مانند تخم و شیر و … بسنده است. این همان سخنی بود که اشو زرتشت نیز به مردمان میفرمودند. برخلاف آنچه همیستاران ایستاری ( سنتی ) و برخی تاریخ نگاران داوی کردند مزدک کیش چند گونه ( اشتراکی ) نداشت. جنبش او جنبش ضد دینی نبوده است.او پیام آور دادگری همبودین  بر پایه آموزه های اشو زرتشت بود. او دینداری خدا شناس و درد شناس بود که می کوشید خواست خدا را در جهان برپا کرده و راه رستگاری بندگان خدا را بگشاید کامیابی ( موفقیت ) که آموزه های مزدک در وا کشیدن ( جلب ) لایه هایی از موبدان و هیربدان و روشنفکران خاندان های اشرافی به دست آورده بود بر آمده از همین اندیشه او بود.

او گفتار و رفتارش را با اراده خدا میسنجید و بر آن بود که بندگان خدا را به همان راهی هدایت کند که خواست خدا در آن نهفته می دید. هدف نهایی هدایت بشر در اندیشه مزدک هم رستگاری این جهانی و هم رستگاری جاویدان آنجهانی بود که ابزار های آن را انسان می توانست در این جهان فراهم آورد. بر خلاف مانی که می پنداشت با زهد و دنیا ستیزی و دوری از خوشی های گیتایی ( لذت های مادی ) و مهار زدن بر نیازهای جنسی و سختی کشیدن می توان به خدا رسید در اندیشه مزدک بر آوردن خواسته های درونی البته از روش انسانی و دینی و شاد زیستن و از نعمت های خدا بهره مند شدن وسیله پیمودن راه مهتری ( کمال) پنداشته می شد. مزدک با جنگ و ستیز و کینه کشی همیستار بود و می پنداشت که انسان سرشتین نیک گرا و نیک اندیش است و چون سرشت او میل به مهتری دارد ولی اندیشه آزمندی انسان را از سرشتش بیگانه می سازد و او را به راه اهریمن می کشاند. دروغ و رشوه خواری و گستاخی جنسی و گواهی ناحق و داوری بیدادگرانه و دیگر ستم ها را انسان برای دست یابی به زن و مال انجام می دهد و کسانی که آز بیشتری داردند دچار به دیو آز هستند و به خودشان و دیگران ستم می کنند چون که هم از خودشان و هم از دیگران شادی را دریغ می کنند.

شاه دراندیشه مزدک همان خشتره در گاتای اشو زرتشت است. همانگونه که خدا جهان را با خرد خود اداره می کند و به همه بندگانش با دیده تساوی می نگرد و به همه مهر می ورزد شاه باید به همه مردم به دیده تساوی بنگرد و همه را دوست داشته باشد و ابزار برخورداری همگان از نعمت های موجود در کشور را فراهم سازد.

مزدک آفریدگان خدا و کشور و بدن انسان را به هم مانند می کرد و می گفت که هر کدام از این ها بدست چهار نگهبان و هفت برپا کننده ( مجری ) و دوازده کناک ( عمل ) اداره می شوند. چهار نگهبان اینها بودند:

 « اندیشه و خرد ( نیروی شناخت ) – تمییز ( نیروی شناخت نیک و بد ) – حافظه ( نیروی بازشناسی ) – شادی ( نیروی خوش جویی ) »

هفت نیروی اجرایی که در اختیار این چهار نیرو هستند اینها بودند :

« سالار – پیشکار – بارور – وکیل – کاردان – مشاور – خدمتکار. »

دوازده کناک اینها بودند:

« ستاننده – برنده – خورنده – دونده – خیزنده – کشنده – زننده – آینده – رودنده – پاینده. »

اینها در آسمان برپا کننده خواست خدا و در کشور برپا کننده خواست شاه و در بدن انسان برپا کننده خواست انسان هستند. این نیرو ها در آموزه های مزدک چنان جایگاه و ارزشی داشتند که او می گفت هر کس که این قوای در او باشد خداگونه می شود. از این دیدگاه هر فرد و بشری یک جهان آرسته ( کامل ) اســـت کـــه می توانــد از هــمــه ی زاب هـای ( صفات ) که در خدا وجود دارد بهره مند شود به مهتری می رسد. این سخنی بود که اشو زرتشت بیست و پنج سده پیش از مزدک گفته بود که هر کس از نیکی های امشاسپندان برخوردار گردد به مهتری رسیده و خداگونه شده است.

آموزه های مزدک بر نیرومندترین ارزشهای فراخویی ( اخلاقی ) استوار بـود. او بــه فرنــام ( عنوان ) یک منش آمیغین ( شخصیت واقع بین ) بین شاه را به خدا مانند می کرد و با این همانندی به شاه وانمود می کرد که باید مانند خدا به همه مردمانش با دیده تساوی بنگرد و همه را دوست داشته باشد و ابزارهای رستگاری همگان را فراهم کند. همین سبب شد که مزدک در نزد شاهنشاه قباد جایگاهی نیکو پیدا کند و به گسترش جنبش خود بپردازد.

آموزه های مزدک می توانست استوار ترین و بادوام ترین رایه ( دولت ) دینی و برترین گونه انجمن فراخویی ( جامعه اخلاقی ) را در تاریخ بشر پایه گذاری کند. مزدک همچون اشو زرتشت رستگاری گیتوی انسان را مطرح می نمود و از انسان نمی خواست که به زهد خشک روی آورد و ار نعمت ها و شادی های دینا چشم بپوشد بلکه به همه آموزش می داد که برای رسیدن به رستگاری و شادی باید تلاش و کوشش نمود.

آموزه های مزدک بر خلاف آموزه های مانی همگون سرشت بشر بود و چنان پیاده می شد که هم نیازهای مادی بشر را برآورده کند و هم نیازهای سرشتین و مینوی او را. آموزه های مزدک در هنگامه عادی می توانست بخشهای بزرگی از همبودگاه های بشری را به خود ربایش ( جذب ) کند و به یک دین جهانی تبدیل شود. مزدک به پیروانش دستور داده بود که همه باید نیکوکار و نیک اندیش باشند و خون هیچ انسانی را بر زمین نریزند. به هیچ کس آسیب نرسانند و درد و رنج به کسی وارد نیاورند. مزدکی ها در مهمان نوازی سرآمد همگان اند و هیچ مردمی به اندازه آنان به مهمان نوازی ارزش نمی نهانند. بدترین گناه در نزد مزدک آن بود که کسی سبب درد و رنج دیگران شود و دیگران را از نیاز های اولیه اش باز دارد.

هر آیینه که مزدک یک موبد بود و اندیشه داشت تا آموزه های اشو زرتشت را از آلودگی های مذهب های کهن ایرانی بپالاید و آموزشهای مزدک از یک دیدگاه بازآموزی پنداشت های اشو زرتشت در گاتا بود. آموزه های مزدک افزون بر این که یک جنبش ضد اشرافی بود از چند سویه ( جنبه ) با دستور های دین رسمی کشور ناهمگون بود. بارزترین این مخالفت در دفن مردگان بود که نشان می داد که مزدک در این مورد به اندیشه های اشو زرتشت پایبند است و با دستور های اوستای نوین که نفوذ اندیشه های مغان آذرآبادگان در آن آشکار است همیستار است. مغان گمارده بودند که پیکر مردگان را به فراز دخمه نهند تا پرندگان لاشخوار گوشتشان را بخورند. این فرمانی بود که مغان آذرآبادگان از زمان کرتیر و پس از آن وارد آیین مزدایسنا کرده بودند و با اندیشه های اشو زرتشت ناهمگون بود. یکی از موارد همیستاری سرپرستان دین رسمی ساسانی همین اندیشه بود و مــزدک را به بدبـینی و نـو آوری ( بدعتگزاری ) متهم کردند.

مورد دیگر همیستاری سرپرستان دین رسمی با مزدک آن بود که در نیایش مزدا آئین های رایج ایستاری ( سنتی ) را کنار نهاد. نیایشگاه های ویژه ای را برای نیایش مزدا پدید آورده بود که نه آتشکده بلکه مزداکده نامیده می شد و پیروان مزدک برای خدا پرستی در آن گرد می آمدند. این نیایشگاه ها برخلاف آتشکده ها نه هیربد داشت و نه موقوفات. حوزه ی ایستاری دین که سود مالی را در خطر می دید از همه تدبیر ها و نیروهایشان برای نابود سازی جنبش مزدک بهره بردند.

همه اینها نشان می دهد که جنبش مزدک یک جنبش دینی آرسته و فرینه برای بازگشت به آموزه های اشو زرتشت بوده و بخش هایی از دین یاران ( روحانیون) و شمار بسیاری از روشنفکران خاندان های اشرافی نیز از آن همیاری ( حمایت ) می کرده اند. جنبش دینی مزدک به یک دیدگاه جنبش ضد مذهب مغان آذرآبادگان و تلاش برای گسترش دین راستین زرتشت بوده که از دیر باز در پــارس رایج بود و با بر آمدن کسانی چون کرتیر و همــفکرانش از همبودگاه ( جامعه ) کنار زده شده بود تا مذهب مغان آذرآبادگان جایش را بگیرد.

خوشا آن هنگام که همبودگاه ما به سوی اندیشه های زرتشت و مزدک پیش رود بی نیاز از هر گونه اندیشه ی بیگانه ای چه از سوی مارکس چه لنین و چه و چها به رستگاری گیتوی و مینوی می رسد.