تیر جفا بر تابوت امام مجتبی بنشسته

تعزیه یک سوگواره ارزشمند و ذی­قیمت نمایشی سنتی ایران شیعی در قالب هنری، مقدس و ارزنده و میراث فرهنگی است که از اجداد و نیاکان ما بجا مانده و اکنون گستره آن از شبه قاره هند تا آفریقا فراگیر شده است و آنچه در قلمروش حاکم و جلوه­ گری می کند، عشق و ارادت و دلدادگی به خاندان نبوت و اهل بیت (علیهم السلام) است . در تعزیه جوهره و ماهیت مرکب نشینان کفر، الحاد، شقاوت، پستی، ددمنشی، بی­رحمی و دنیا طلبی چهره­های خبیث و ظالمان را در قالب اشقیاء و آن سوی دیگر سیراب شدگان دریای معنویت، فضیلت، انسانیت، معرفت و بشر دوستی و دفاع از حریت، آزادی، حراست از دین، آرمان­های عالیه مکتبی و حق و حقوق انسانها در عرصه زندگی تحت لوای اولیاء­ با هنرنمایی تعزیه­خوانان مجرب و توانمند­ هویدا و آشکار می­گردد .

ظرفیت و پتانسیل این هنر تقدیسی و نمایشی با قدمت بالا آنقدر زیاد است که جنبه­ های گوناگون تاریخی، داستان، حماسه، سیاسی، اجتماعی، جنگ و گریز، فرهنگی و در رأس همه مذهبی و همینطور درام و تراژدی را همراه دارد .

آنچه در تعزیه به اکران میرود و به تصویر کشیده می­شود رمان و یا افسانه نیست، بلکه داستان­های الم بار و اندوهناک و ضایعه دلخراشی است که کاراکترها و شخصیت­ های بزرگ مذهبی در دفاع و پاسداری از آمال­های درخشان، استراتژی دینی  و حقیقت انسانی و با ایستادن در برابر اریکه­ نشینان قدرت و زر و زور که بر آنها در دوران­ های گوناگون گذشته است.

شبیه خوانی دست آوردی عظیم برای دلسوختگان شیعه 

شبیه ­خوانی در حقیقت نمونه ­ای بزرگ و فروزان از بین هنرهاست که به عنوان تاج هنرها محسوب و پدیده پر بار تاریخی – مذهبی که در فرایند اجرای خود دستاوردهای عظیمی برای شیعیان دل­سوخته و عاشقان کوی حسینی به ارمغان آورده است.

بدیهی است این پدیده تمجیدی و مورد علاقه شدید دل­باختگان باغ شبیه­خوانی را می­توان از زندیه، عضدالدوله دیلمی، صفویان و قاجاریه به ویژه در دوره فتحعلی شاه و همینطور در زمان ناصرالدین شاه که اوج شکوفائی تعزیه در تکیه دولت(دوره ناصری نامید) را سراغ گرفت و نویسندگان نسخ­های مختلف مانند سید مصطفی کاشانی معروف به میرعزا که خود یکی از شعرا، تعزیه­ خوان، تعزیه­ گردان ماهر بود و سیدکاظم معروف به میرغم و سایر نسخه نویسان ارزشمند که این آثار پربرکت و گنجینه ­های ذی­ قیمت را به جا گذاشتند و از آن زمان تا به امروز هنرمندان عرصه تعزیه از خرمن پر فیض آن خوشه­چینی و انتفاع و بهره می­برند. در این رهگذر از چهره برجسته و نخبه­ای چون ملاحسین واعظ کاشفی صاحب کتاب نفیس و ارزنده روضه ­الشهداء می­باشد نباید عبور کرد بلکه به نیکی از آن شخصیت والاگهر یاد نموده و از دریای مواج اولین مقتل رسمی شیعه (کتاب مزبور) که در بین مقاتل سوسو می­زند، از آن به شایستگی و به نحو مطلوب  بهره­ وری شود. نمایش یا درام مذهبی تحت عنوان شبیه­ خوانی در مناسبت­های گوناگون از جمله ماه مبارک رمضان در لیالی قدر و شهادت ام ابیهاء، حضرت فاطمه زهرا(س)، شهادت امام جعفر صادق (ع) و رحلت پیامبر عظیم الشأن اسلام(ص) و شهادت امام حسن مجتبی(ع) و امام رضا(ع) و مخصوصا محرم الحرام و اربعین حسینی اجرا می­کنند. لکن بیشتر اینها در حول و محور شهدای دشت نینوا که بزرگترین و غم­انگیزترین حادثه تاریخ بشری و در عین حال جاویدترین حماسه بی­نظیر به شمار می­رود، اجرا می­گردد زیرا کفر ستیزی و نقش­آفرینی شجاعانه و کم نظیر دلیر مردان دشت نینوا به قافله سالاری سرور آزادگان، سالار شهیدان، شمع شهدا، مولی الکونین، حضرت اباعبداله الحسین(ع) چنان حماسه ای شکوهمند و ارزشمند خلق کردند که بسان منشوری پر نور و با فروغ، تابشی شگفت­انگیز به خود گرفت. آنچنان که در ادوار تاریخ بشری همانندی نداشت که فرزند و اصحاب و یاران باوفای خود را که با قلوبی سرشار از ارادت به پرچمدار هویت و عشق به جانبازی و شهادت جلوه ­گری نموده و جوهره غیرت و کان مردانگی و وفا را در سراپای وجودشان در منظومه تابناک و درخشان کربلا تجلی داده­ اند یافت شود.

در حوزه تعزیه علاوه بر اصولی که مبتنی بر آداب و معاشرت­ های صحیح و متعارف اجتماعی است، قطع یقین کسی که ایفای نقش می­کند(بلا تشبیه به جای شهیدان سینه سرخ دشت نینوا یا مکان­های دیگر که شهید شده­اند در اذهان تماشاچیان تداعی می­گردد) نسبت به تهذیب نفس، صفای دل و باطن و هنجارهای اجتماعی اهتمامی ویژه داشته کوشا باشد تا با روحی متعالی و به دور از هر گونه آلودگی اجتماعی، حرمت و قداست شبیه­خوانی را حفظ و مؤکدا مد نظر داشته و به ارکان آن نیز وقوف داشته باشد. شایان ذکر است امر فوق بر هنرمندانی که در جبهه مخالف­خوانی(اشقیاء) قرار می­گیرند نیز صادق است، فلذا تمامی متولیانی که در برپایی خیمه تعزیه­ خوانی در رثاء و سوگ اهل بیت(ع) مُجدّانه گام بر می­دارند مراتب را با ظرافت و دقت لحاظ و مدنظر داشته باشند.

ارکان تعزیه خوانی

در تعزیه سه رکن بسیار مهم و حائز اهمیت وجود دارد: رکن اول: کلام، همانا اشعار، ادبیات، دیالوگ­ها و چگونگی خواندن آن بر حسب قاعده و قوانین تعزیه. رکن دوم: موسیقی اعم از دستگاه­ها، آوازها و گوشه ­ها که هر کدام دقیق و درست در جای خود اجرا گردد و رکن سوم: حرکات است که یک شخصیت و هنرمند تعزیه­خوان چه در اولیاء­خوانی و چه در اشقیاءخوانی از زمان ورود به صحنه تا خروج تمام عملیات و حرکاتش باید اصولی و بر مبنای هنر تعزیه­ خوانی باشد بنابراین آداب و رفتار یک کاراکتر خیلی مهم و همواره مورد توجه و دقت نظر مستمعین است، حتی استیل و آناتومی بدن در چگونگی شکل­ گیری فردی که می­خواهد ایفای نقش نماید تأثیر به سزایی دارد. بیش از هزاران سال از عمر فرهنگ شبیه خوانی سنتی ما می­گذرد و ره ­آورد این سال­های پرخاطره و فراز و نشیب در سرتاسر کشور مشهود و در تاروپود حیات و فرهنگ عاشورائی تنیده شده و اوج پیشرفت تکنولوژی و فراگیر شدن شگفت­انگیز وسائل ارتباط جمعی و رسانه­های الکترونیکی نتوانسته به این رسانه سنتی قوی پیام­رسان که به عنوان موج اول محسوب و امورات شبیه­ خوانی به صورت مشافه ه­ای انجام می­شود چندان آسیب جدی وارد کند اگر چه در بعضی مواقع گرد و غباری بر چهره آن نشسته و یا بر اثر سهل­ انگاری شأن و شوکت تعزیه را کاهش داده است.

آسیب جدی به تعزیه خوانی بخاطر فقدان نسخه نویسی 

در این راستا به چند موضوع اساسی که در سال­های اخیر باعث وارد شدن آسیب­ هایی به این فرهنگ و هنر غنی شده می­توان اشاره کرد. موضوع اول فقدان نسخه­ نویسی است. اکثر نُسَخ یا بیاض­ هایی که امروزه بر اساس آن مجالس تعزیه برپا می­شود به قدمت زمان قاجار می­رسد. امروزه فقدان افرادی که بر پایه دانش تاریخی و مذهبی و ذهنیت موسیقیایی که بتوانند مجوعه­ ای دراماتیک در قالب نظم ساخته که بتوان بر اساس آن مجالس تعزیه برپا نمود مشهود است. هر چند بزرگانی در این خصوص فعالیت هایی داشته­اند و زحمات و مشقت­ های زیادی متحمل شده­ اند اما خروجی آن در بطن جامعه و مخصوصاً جامعه تعزیه­ خوان کشور مشهود و قابل ارائه نبوده است. در این خصوص علاوه بر مبحث نسخه­ نویسی باید به اصلاح نُسَخ قدیمی نیز رویکرد ویژه ­ای داشت. در برخی از مجالس گوشه­ هایی اجرا می­گردد که متأسفانه با تاریخ عاشورا هم­خوانی نداشته و اساساً در مقاتل و روایات موجود نمی­توان سند معتبری برای آن پیدا کرد. به عنوان نمونه در هیچ کجای تاریخ جلوگیری و امتحان حضرت علی اکبر(ع) توسط حضرت عباس(ع) و یا اخراج حضرت عباس(ع) توسط امام حسین(ع) در شب عاشورا و یا موارد مشابه دیگر مشاهده نمی­ شود یا مادر دردانه حضرت امام حسین(ع)، ماه جمال، حضرت علی اکبر(ع)، حضرت ام لیلا(س) در کربلا حضور نداشته است، ولیکن در مجالس تعزیه اجرا می­گردد. این مهم اصلی­ترین آسیب بر بدنه تعزیه می­ باشد که باعث شده برخی از علما و روحانیون بزرگ دینی با تعزیه و اجرای آن زاویه داشته باشند .

 ساز وکار و تشکیلات درستی در تعزیه خوانی نداریم

موضوع مهم دوم عدم وجود ساز و کاری تشکیلاتی در ساختار اجرای تعزیه می­باشد. تعزیه از زمان اجرا در تکیه دولت دارای پیچیدگی­های فنی، علمی و هنری خاصی گردید. یک مجلس تعزیه از گوشه ­های مختلف که با نظم دقیقی به هم پیوسته شده شکل می­گیرد که ابتدا و انتهای آن مشخص است. امروزه اجرای تعزیه در قالب گروه­های مختلف در سطوح مختلف در اقصی نقاط کشور و حتی خارج از کشور اجرا می­گردد که در برخی از آنها آنچه مردم را به تماشای آن مشتاق می­کند روح تعزیه که همانا عرض ارادت به ساحت مقدس اهل بیت(ع) است می­ باشد و نه اصالت و آن قالب اصلی و نظام ­مند تعزیه که این خود جای نگرانی دارد، چرا که مفهوم و دیدگاه جامعه را نسبت به تعزیه تغییر داده و از نظر عامه مردم هرکه لباس سبزی پوشید و با یک بلندگو در کوچه پس کوچه­ های شهر اشعاری را به آواز در رثای اهل بیت خواند می­شود تعزیه یا تعزیه­ خوان! اما در عمل اینگونه نیست. تعزیه دارای ساختاری است که آداب و آیین خاص خود را دارد و در قالب یک کار گروهی و یک چهارچوب درست انجام می­شود.

رعایت سیر پلکانی رشد در تعزیه خوانی از کودکی

موضوع سوم شخصیت های اجرا کننده تعزیه می­باشد. در تعزیه سیر تکاملی پلکانی به قاعده رعایت می­گردد. یعنی یک تعزیه­ خوان از کودکی وارد این عرصه شده و از بچه­ خوانی شروع کرده و مدارج را پله­ پله طی می­کند تا در نهایت یک شاه نسخه­خوان شود یا به معین­البکایی برسد اما متأسفانه مشاهده می­گردد افرادی خود را تحت عنوان تعزیه­خوان معرفی می­کنند یا می­دانند که این مدارج را طی ننموده و اصطلاحاً خاک نخورده­اند و خود را مدعی دانسته و از باب بی­اطلاعی و عدم دانش کافی نسبت به تاریخ و فنون و پیچیدگی­های تعزیه به این هنر آئینی لطمه وارد می­کنند.

آسیب فراگیر بعدی اجرای مجالس پرتکرار توسط تعزیه­خوانان است که به مجالس دهه معروف است. از این­رو خیلی از مجالس غریب ( که به ندرت آن­هم در یک مکان یا زمان و موقعیت خاص اجرا می­گردد ) مغفول مانده و این باعث می­شود خیل کثیری از ذاکرین هیچ­گونه آشنایی با این مجالس نداشته و خود به خود باعث به فراموشی سپردن این گنجینه ذی­قیمت شود.

موسیقی، بنیادی ترین ستون تعزیه خوانی

موضوع مهم بعدی که باید به آن اشاره کرد تغییر سبک و سیاق موسیقی تعزیه است. موسیقی تعزیه بنیادی­ ترین رکن جهت حفظ موسیقی آوازی ایرانی می­باشد. ضرب ­آهنگ، دستگاه ­ها، گوشه ­ها و سازهایی که برای تعزیه انتخاب شده تماماً بر اساس یک اصول و بینش دینی و فرهنگی انتخاب شده که با نواختن یا شنیده شدن آن روح انسان را به دریای معنویت پرواز داده و ذهن هر مخاطبی را به سمت وقوع مجلس تعزیه سوق می­دهد. متأسفانه در سالهای اخیر ورود برخی آهنگ ­ها ( آهنگ ­های خوانندگان مشهور داخلی و خارجی ) و برخی ادوات موسیقی ( جاز و سنتور و … ) آسیبی جدی به ساختار قدسی و اصولی تعزیه وارد کرده. به عنوان مثال در مجلس تعزیه حضرت عباس(ع) زمانی که حضرت علی اکبر(ع) برای آب­آوری به فرات می­رود پس از درد و دل با فرات که با نغمه­ های آسمانی همراه بوده و دل­های مستمعین را به سمت مظلومیت حضرت حسین ابن علی(ع) و یاران و کودکانش سوق می ­دهد به یکباره وارد موزیک ریتمی و آن­هم بر اساس آهنگ­های خواننده­های مشهور می­شود که با روح تعزیه در تضاد است. شاید به زعم برخی عزیزان این یک نوآوری جهت جذب مخاطب باشد، اما این فرضیه شدیدترین آسیب را به ساختار تعزیه وارد می­کند چرا که اصالت تعزیه و موسیقیایی اصیل آن برای مخاطب مهم بوده و آن را به عنوان یک نماد می­ شناسد. مع الوصف در این حوزه آسیب­ های دیگری اعم از نوع پوشش، تطابق ظاهری فرد (از لحاظ سن، چهره، صدا و …) با نقشی که ایفا می­کند، تاریخ­ شناسی و مذهب­شناسی تعزیه­ خوانان، جامعه ­شناسی و روانشناسی اجتماعی و … وجود دارد که در این مقال نمی­ گنجد و پرداختن به آن نیاز به تأویل ژرف­دار است.

چنین احساس می­شود که باید در پرتو یک اقدام اساسی، ریشه­ ای، کارشناسی، تخصصی، علمی، تاریخی، فقهی، اصولی، هنری، مسئولیتی و مدبرانه با واکاوی در بحر و علوم تعزیه و دستیابی به جمیع نواقص و نارسائی­های عدیده که در بستر و حوزه این هنر مقدس و ارزشمند وجود دارد رفع نمود و نسبت به اصلاح و شفافیت آن با تاریخ و حوادثی که رخ داده است حرکت نوینی انجام و به ثمر رساند هر چند تلاش­های خوبی از برخی افراد شاخص که در این حوزه صاحب نظر هستند و بعضی از نهادهای متولی امر صورت گرفته اما یک تشکیلات اساسی و نظام­مند که تحت ساختار سازمانی وزارت فرهنگ و ارشاد و در حوزه آموزش تحت نظر وزارت علوم باشد با بهره­ گیری از نقطه نظرهای پیشکسوتان، اساتید و نخبگان می­تواند تمامی این تلاش­های پراکنده را یکپارچه کرده و این هنر فاخر و اصیل را سامان دهد .

در خاتمه پیشاپیش رحلت جانسوز گل سرسبد خلقت، مبشر رحمت، پیامبر بزرگوار و عظیم الشأن اسلام، حضرت محمد مصطفی (ص) و شهادت مظلومانه دومین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت، حضرت امام حسن مجتبی(ع) و هشتمین سحاب رحمت، تندیس تقوا و پارسایی، جلوه جمال الهی و جلال کبریایی، حضرت امام علی بن موسی الرضا(ع) بر عاشقان شجره طیبه نبوت و ولایت و امامت تسلیت و تعزیت عرض نموده و موفقیت روزافزون اصحاب تعزیه و متولیان فرهنگی و هنری را در سرتاسر کشور از درگاه ذات اقدس الهی آرزو و مسألت می­دارم.