روزنامه همشهری – پیروز حناچی*: متن زیر برگرفته از گزارشی به همین نام است (Flooding and Historic Building) که در سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۵ میلادی در بریتانیا توسط مؤسسه میراث انگلستان به چاپ رسیده است. حوادث اخیر در ایران عزیز زنگ خطری بود برای ما که لزوم تهیه اسنادی از این دست را گوشزد می‌کرد. در ادامه گزیده‌ای از برگردان فارسی سند مذکور ارائه شده است.

تغییرات اقلیمی و تأثیرات اقدامات رو به رشد توسعه شهری باعث افزایش خطرات احتمالی سیلاب خواهد شد. پیش‌بینی‌ها حکایت از آن دارد که در ۶۰ سال آینده، جمعیت در معرض خطر سیلاب از ۱.۵ میلیون نفر به ۳.۵ میلیون نفر افزایش یابد. بسیاری از این خانه‌ها با خطرات ناشی از سیلاب آب‌های سطحی، زیرزمینی یا فاضلاب مواجهند که پیش‌بینی آن به‌مراتب سخت‌تر از طغیان رودخانه‌ها یا سیلاب‌های ساحلی است. قدمت بسیاری از این ساختمان‌ها بیش از ۱۰۰ سال است و به همین‌خاطر واجد اهمیت تاریخی هستند. علاوه بر آسیب‌های وارده به اموال و زیرساخت‌ها، سیلاب هزینه گزافی به لحاظ انسانی در پی دارد. مالکان در اثر وقوع سیلاب شاهد خدشه‌دار شدن مالکیت و آسیب به مایملک خود هستند و افزون بر آن، مجبورند برای چندین‌ماه تنش‌ها و اختلالات ناشی از تخلیه چندماهه املاک خویش را نیز متحمل شوند. اگرچه اغلب ساختار‌های تاریخی ذاتا مقاوم هستند و در قیاس با سازه‌های جدید، مقاومت نسبی بهتری در برابر سیلاب دارند، اما کماکان در برابر سیلاب آسیب‌پذیر به‌حساب می‌آیند.

اغلب این ساختمان‌ها در معرض خطر آسیب‌های ناشی از سیل نیستند، بلکه عمدتا با خطر آسیب‌های ناشی از مداخلات درمانی نامناسب از سوی پیمانکاران ناآشنا به کالبد تاریخی مواجهند. حفاظت از ابنیه به‌معنای باقی نگه‌داشتن کالبد اصیل و پاکسازی یا تعمیر به سیاقی کاملا حساس است. ساختمان‌های قدیمی‌تر به لحاظ توان جذب و آزادسازی رطوبت، کاملا متفاوت از ساختمان‌های مدرن که رطوبت را بیرون از خود نگه می‌دارند ساخته شده‌اند و به همین‌خاطر، مستلزم اتخاذ شیوه‌ای متفاوت برای درمان‌های پس از وقوع سیل هستند.

انواع سیلاب

سیلاب رودخانه‌ای

معمولاً بارش‌های شدید باران که سطح رودخانه‌ها را بالا می‌آورند، موجب سیلاب رودخانه‌ای می‌شوند. ساخت‌وساز در سیلاب دشت‌ها باعث کاهش ظرفیت ذخیره سیل می‌شود و به شکلی مؤثر موجبات تشکیل سیلاب در پایین‌دست رودخانه را فراهم می‌آورد، زیرا این مسئله در بخش‌های قبلی به‌درستی حل نشده بود. هنگامی‌که احتمال سیلاب رودخانه‌ها پیش‌بینی می‌شود، سازمان بحران موظف است به ساکنان و کسبه‌هایی که احتمال آسیب‌دیدن از سیل را دارند، هشدار‌های لازم را بدهد.

سیلاب ساحلی

سیلاب ساحلی در اثر جزر و مد شدید و امواج پدید می‌آید. جزر و مد‌های شدید معمولاً در بهار و پاییز رخ می‌دهند. مصادف شدن افزایش تدریجی امواج کم‌فشار با جزر و مد شدید می‌تواند باعث شکل‌گیری امواج خروشان جزر و مدی شود. این احتمال می‌رود که شکاف‌هایی دائمی در سد‌های ساحلی ایجاد شود و به‌این‌ترتیب، محوطه‌هایی که پشت این جزایر سدی، زبانه‌های ساحلی (نوعی سد ساحلی ماسه‌ای در اطراف کرانه‌ها) یا توده‌های ماسه‌ای قرار دارند، در معرض جزر و مد و متعاقباً فرسایش دریایی قرار گیرند.

سیلاب آب‌های زیرزمینی

معمولاً این نوع از سیلاب در نتیجه باران‌های ناگهانی سیل‌آسا مخصوصاً در نواحی شهری پدید می‌آید و می‌تواند کاملاً غیرقابل‌پیش‌بینی باشد. سیستم‌های زهکشی قادر به مقابله با آب اضافی و سرریز نیستند. در نتیجه آسیب‌های بیشتری وارد خواهد آمد. هرکجا که گنداب ناپاک و آلوده به سیل تحمیل شود، جریان سیلاب توسط فاضلاب شهری آلوده می‌شود. اگر آب آلوده و سیستم زهکشی آب‌های سطحی (فاضلاب) با یکدیگر ترکیب شوند، مسئولیت آن بر عهده شرکت‌های آب خواهد بود. لجن و گل و لای آلوده‌ای که پس از فرو نشستن جریان سیلاب باقی می‌مانند، می‌توانند خطراتی جدی برای سلامتی در پی داشته باشند.

مشخص کردن خطرات سیل

ارزیابی از خطرات باید مسائل زیر را مدنظر قرار دهد:

توپوگرافی محلی – آیا خانه در مجاورت رودخانه، مسیل یا نهر قرار دارد؟ آیا در یک سیلاب‌دشت واقع است یا با خطر سیل‌های دریایی مواجه است؟ ساختمان چقدر نسبت به تراز در معرض خطرات سیل ارتفاع دارد؟ آیا موانع دفاعی در برابر سیل وجود دارد یا در آینده ایجاد خواهد شد؟ تاریخچه سیلاب در محدوده پیش‌ازاین چه زمانی و چندبار سیل در این محدوده به وقوع پیوسته است؟ علت آن چه بوده است؟ سطح آب ناشی از سیل تا چه اندازه بالا می‌آید؟

در زمان‌های قدیم درک صحیحی درخصوص جانمایی ساختمان‌ها به‌گونه‌ای که خطرات سیلاب برای ساختمان به حداقل برسد، وجود داشت. بسیاری از ابنیه قدیمی مجاور رودخانه‌ها و مسیل‌ها که احتمال وقوع و مواجهه با سیل در آنجا وجود داشت با مصالحی ساخته می‌شدند که توان مقابله با سیل‌های ادواری را داشتند. فشار‌های ناشی از ساخت‌وساز‌های جدید باعث شده است تا از اراضی مورد استفاده برای ذخیره آب‌های سیل در گذشته، برای احداث ابنیه استفاده شود. این شکل از ساخت‌وساز باعث می‌شود بعضاً برخی از املاک قدیمی به‌خاطر کاهش ظرفیت ذخیره و توزیع آب سیل‌ها، در معرض خطر قرار گیرند.

پاسداری از ابنیه در برابر سیلاب؛ به‌رغم هزینه‌های قابل‌توجهی که در زمینه مدیریت سیل صورت گرفته است، کماکان حجم وسیعی از املاک در معرض خطرات سیلاب قرار دارند. پیش‌بینی‌ها حکایت از آن دارد که محدوده قرارگیری بیش از نیمی از املاکی که با خطرات شدید سیلاب مواجه هستند به‌گونه‌ای است که اجرای موانع عظیم سیل توسط دولت قابل توجیه نیست یا اینکه امکان دریافت کمک‌های مالی در آینده را ندارند. ازاین‌رو استفاده از روش‌های صیانتی در مقیاس املاک، نقش مهمی در کاهش آسیب‌های احتمالی آینده و هزینه‌های تحمیلی سیل ایفا می‌کند. پیش‌بینی می‌شود با این اقدامات می‌توان خسارات ناشی از سیل را بین ۵۰ تا ۸۰ درصد کاهش داد. اقدامات مربوط به حفاظت در برابر سیل به ۲ شکل صورت می‌گیرد:

• مانع از ورود سیل یا اقدامات عایق‌کاری – این اقدامات به‌دنبال کاهش حجم آب ورودی به منازل و املاک هستند.
• مقاوم‌سازی در برابر سیل – این اقدامات به‌دنبال کاهش آسیب‌های ناشی از ورود سیل به منازل و املاک هستند.

راه‌های زیادی برای حفاظت از املاک و اموال در برابر ورود سیل‌ها یا کاهش اثرات آن‌ها وجود دارد. بااین‌حال کار‌های حفاظتی باید با درنظر گرفتن حساسیت‌های مربوط به ساختمان‌های تاریخی صورت گیرند تا آسیبی به جذابیت‌های ویژه و انسجام ساختمان یا بقایای باستان‌شناسانه مرتبط با املاک وارد نیاید. اهداف باید به‌طور خاص روی حفاظت و احترام به ساختار و مصالح موجود متمرکز شوند. اقدامات مناسب‌سازی برای مقابله با سیلاب مخصوصاً از نوع مقاوم سازی باید درخور و مناسب برای هر یک از املاک درنظر گرفته شوند؛ به بیانی نمی‌توان همه را با یک چوب راند. روش‌های پاسداری در برابر سیل زمانی مقرون به‌صرفه‌تر می‌شوند که با اقدامات تعمیراتی مقاوم‌سازی در برابر سیل همراه شوند.

ارزیابی ایمنی در برابر سیل؛ ارزیابی ایمنی در برابر سیل همراه با سنجش خطرات سیل مشخص می‌کند که کدام خطرات و شکل صحیح پاسداری ارزش تفکر دارد.

روش‌های پیشگیری از ورود سیل و مقاوم‌سازی در برابر آن؛ روش‌های مقاوم‌سازی در برابر سیل باید با توجه به نوع خطر سیل (قاعده، مدت، سرعت، علت و منبع) درنظر گرفته شود؛ دستورالعمل کلی حاکی از آن است که نباید اجازه بازگشت آب سیلاب با ارتفاع بیش از یک متر داده شود، چراکه آسیب‌های ساختاری در پی دارد. در ساختمان‌های آجری و اسکلت چوبی، آب با عمق کمتر نیز می‌تواند باعث شکسته شدن دیوار‌های بلند و باریک شود. آب ناشی از سیل از طرق زیر می‌تواند وارد ساختمان شود.

از متداول‌ترین روش‌های مقابله با سیل در مقیاس خود ملک و ساختمان می‌توان به محافظ‌های منافذ و مداخل مانند محافظ در و درپوش آجر‌های سوراخ‌دار مخصوص تهویه اشاره کرد که برای سیلاب‌های کوتاه‌مدت مناسب هستند؛ همچنین برای سیلاب‌های طولانی تر، می‌توان به استفاده از سیستم دیوارک‌های محافظ (skirt systems) که کل بنا را به شکل مؤثری عایق می‌کند، اشاره داشت.

تعمیر و نگهداری و مستندنگاری؛ تعمیر و نگهداری مناسب بخش مهمی از مقاوم‌سازی ابنیه قدیمی در برابر سیل محسوب می‌شود. سیلاب‌های موضعی می‌توانند بر اثر انسداد زهکش‌های کوچک، چشمه‌ها و نهر‌ها ایجاد شوند. اقدامات اساسی تعمیر و نگهداری نظیر اصلاح بندکشی‌ها و پر کردن فضا‌های خالی پیرامون لوله‌هایی که وارد دیوار خارجی می‌شوند، همگی مفید هستند. بررسی شود که زهکش‌ها آسیب ندیده باشند و به‌خوبی کار کنند. مطمئن شوید که سطح آب‌های زیرزمینی به حد کافی پایین باشد؛ بدان معنا که حداقل ۱۵ سانتی‌متر پایین‌تر از کف تمام‌شده داخلی یا زیرلایه ضد‌رطوبت در دیوار‌های محاط یا کف.

موانع موقت در برابر سیل؛ موانع موقت را می‌توان پیرامون ساختمان یا متصل به خود آن نصب کرد. موانع متصل به‌هم با استفاده از وزن سیلاب که در پشت مانع متوقف می‌شود، از رسیدن آب به ساختمان ممانعت به‌عمل می‌آورد. موانع متصل به در‌ها و بازشو‌های خارجی باعث افزایش آستانه مقاومت ساختمان در برابر رطوبت صعودی می‌شود. کیسه‌های ماسه به‌عنوان ابزار محافظت در برابر سیلاب‌های کوچک، خیلی کم، اما بسیار مؤثر عمل می‌کنند.

موانع دائمی؛ می‌توان با بهره‌گیری از موانع دائمی نظیر دیوار حائل، دیوارها، دروازه‌ها و زهکش‌های مازاد جوی‌ها در محیط اطراف ساختمان‌ها مانع از ورود هرگونه آب به داخل آن شد. برای حفاظت دائمی می‌توان اقداماتی درخصوص دیوار پیرامونی یا حصار یا منظر اطراف ساختمان انجام داد که ازجمله آن‌ها باید به ایجاد دیوار حائل یا کانال‌های بیشتر زهکش اشاره داشت. برای ضدآب کردن در‌ها و پنجره‌ها، هرگونه فضای خالی و حفره در اطراف آن‌ها را باید مسدود کرد. هرگونه الحاق و تغییر در ساختمان باید با در نظر داشتن مقاومت در برابر سیل صورت گیرد.

روش‌های مقاوم‌سازی در برابر سیل؛ درخصوص املاکی که مداوم در معرض خطر سیلاب هستند، بهتر است تا آسیب‌های بالقوه و هزینه‌هایی که در پی دارند را محدود کرد و زمانی که ساختمان بدون سکنه می‌ماند را به حداقل رساند. با انجام اصلاحاتی درخصوص تأسیسات، اثاثیه و ادوات داخلی می‌توان آسیب‌ها را به حداقل رساند و ساختمان را در کمترین زمان ممکن برای اقامت مجدد مهیا ساخت. مسائل زیر باید مدنظر قرار گیرند:

اقدامات ضروری هنگام وقوع سیل

• قطع جریان گاز، برق و آب
• دفتر تلفن شماره بستگان، شرکت‌های بیمه، مسئولان محلی، متخصصان حرفه‌ای
• جعبه اقلام ضروری حین سیل در دسترس باشد
• انتقال اعضای خانواده به محلی امن
• مستندنگاری تصویری از املاک و متعلقات خاص آن

بسته ملزومات اضطراری سیل

• چراغ‌قوه و باتری‌های یدکی
• رادیوی قابل‌حمل
• جعبه کمک‌های اولیه
• لوازم بهداشتی ضروری و ژل آنتی باکتریال
• پول نقد و کارت‌های اعتباری
• لباس‌های گرم و ضدآب
• تلفن همراه و شارژر
• اجاق‌گاز سفری
• مخزن نگهداری غذا و آب گرم
• قرص‌های تصفیه آب
• لباس گرم و پتو
• مدارک شناسایی

* شهردار تهران