هفته نامه سلامت – دکتر معصومه همت یار*: تهوع و استفراغ کودک در بیشتر مواقع با هم اتفاق می‌افتد؛ یعنی به دنبال تهوع معمولا شاهد استفراغ هستیم. اگرچه ممکن است این دو جداگانه هم رخ دهند، ولی به هر حال تهوع و استفراغ علائمی هستند که باید پیگیری شوند، به خصوص اگر از نوع خاص یا ادامه دار باشد. تهوع و استفراغ بین کودکان شایع است و می‌تواند به عنوان یک علامت خفیف و خود بهبود یابنده و گاهی هم ناشی از بیماری شدید و کشنده باشد.

تهوع بدون استفراغ، استفراغ بدون تهوع و تهوع توأم با استفراغ در کودکان علائمی هستند که پزشک را به سوی تشخیص بیماری سوق می‌دهند، چون بیماری‌هایی که موجب این دو وضعیت می‌شوند علائم خاص خود را دارند.

رنگ استفراغ کودک می‌تواند به پزشکان کمک کند تا دلیل بروز تهوع و استفراغ کودک را حدس بزنند. وقتی انقباض عضلات معده زیاد می‌شود، محتویات آن را با فشار به بیرون می‌راند و در نتیجه استفراغ اتفاق می‌افتد. رنگ استفراغ معمولی تا حدودی زرد و به علت برگشت صفرا به معده است. در صورتی که رنگ آن کاملا صفراوی یعنی زرد روشن یا سبز باشد می‌تواند علامت انسداد روده باشد.

گاهی حالت تهوع ممکن است منفرد باشد و بدون بروز هرگونه استفراغی رخ دهد. این حالت برای کودک ناراحت کننده و معمولا با علائم دیگری مثل افزایش بزاق، افزایش ضربان قلب و تنفس و کاهش تون عضلات معده همراه است.

استفراغ بدون تهوع

گاهی هم استفراغ بدون تهوع است؛ یعنی کودک بدون علائم قبلی ناگهان دچار استفراغ می‌شود. در این مواقع باید به علائم افزایش فشار داخل جمجمه که گاهی به دلیل وجود تومور مغزی است، مشکوک شد، ولی به طور کلی علت تهوع و استفراغ در کودکان بسیار متنوع است. علل ممکن است شامل بیماری‌های نورولوژیک، مسمومیت، گرمازدگی، مشکلات گوارشی، حساسیت و مشکلات کلیوی و روانی باشد. البته علل تهوع و استفراغ بر اساس سن کودک گروه بندی می‌شود.

تهوع و استفراغ در نوزادان و شیرخواران

۱. در نوزادان و طی ماه‌های اول، استفراغ شایع است، اما در صورتی که استفراغ به طور مکرر اتفاق بیفتد و با کاهش وزن، شیر نخوردن و تب مکرر همراه باشد نیاز به پیگیری دارد.

۲. گاهی مادر‌ها از اینکه نوزادشان در روز اول تولد دچار استفراغ خونی می‌شوند، نگران هستند، ولی جای نگرانی نیست و خون موجود در استفراغ همان خونی است که کودک هنگام تولد می‌بلعد. این مسئله با یک یا دو بار شستشوی معده برطرف می‌شود.

۳. مورد بعدی استفراغ بعد شیر خوردن است که علت آن بلعیدن هوا طی خوردن شیر است. مادران باید بعد از هر بار شیردهی کودک را وادار به آروغ زدن کنند. در غیر این صورت کودک بخشی از شیر را بالا خواهد آورد.

۴. تهوع و استفراغ در اثر غذا خوراندن بیش از حد به کودک نیز رخ می‌دهد. چنین کودکانی معمولا وزن بالایی هم دارند.

۵. انسداد‌های موجود در دستگاه گوارش نیز باعث استفراغ می‌شود. در این کودکان دفع مدفوع وجود ندارد و شکم برجسته و متورم است.

۶. عفونت نیز می‌تواند موجب تهوع و استفراغ شود.

۷. بیماری‌های متابولیک ارثی از علل نادر تهوع و استفراغ در نوزادان و شیرخواران است.

۸. ریفلاکس به طور طبیعی در ماه‌های اول تولد وجود دارد و مشکلی هم ایجاد نمی‌کند و با توصیه‌هایی در مورد نحوه تغذیه و تغییر وضعیت کودک در شیردهی و بعد از آن تا حدود زیادی کنترل شونده است. ریفلاکس‌هایی که با علائمی مانند سرفه، عدم وزن گیری، شیر نخوردن و … همراه هستند نیاز به درمان دارند.

۹. حساسیت به پروتئین شیر نیز در بعضی از کودکان، به خصوص آن‌هایی که از شیر گاو تغذیه می‌کنند ممکن است باعث تهوع و استفراغ شود.

تهوع و استفراغ در کودکان بزرگ‌تر

۱. شایع‌ترین علت تهوع و استفراغ در کودکان ویروسی است. چنین کودکانی مشکلی ندارند، ولی به طور ناگهانی دچار استفراغ می‌شوند. در این کودکان به تدریج عفونت و تب هم به استفراغ افزوده می‌شود.

۲. عفونت‌های چرکی گلو، مننژیت و عفونت ادراری هم از مواردی هستند که می‌توانند باعث ایجاد تهوع و استفراغ در کودک شوند.

۳. در این سن نیز کودکان ممکن است دچار ریفلاکس شوند که با حالت تهوع همراه است.

۴. تو رفتگی روده‌ها داخل هم که جزو موارد اورژانسی است باعث ایجاد درد، تهوع و استفراغ می‌شود.

تهوع و استفراغ در نوجوانان

۱. در نوجوانان شایع‌ترین علت تهوع و استفراغ ابتلا به بیماری گاستروآنتریت است. همچنین در این سن احتمال عفونت آپاندیس وجود دارد. آپاندیسیت باعث تهوع و استفراغ همراه با درد شدید شکم و دور ناف می‌شود.

۲. کودکانی که نزدیک سن بلوغ قرار دارند دچار تهوع و استفراغ از نوع سایکوژنیک می‌شوند.

چه زمانی باید کودک دچار تهوع و استفراغ را به پزشک ارجاع داد؟

در صورتی که استفراغ مکرر باشد. به خصوص در نوزادان و کودکان کم سن لازم است کودک را به متخصص کودکان ارجاع داد.

تهوع و استفراغ با رنگ زرد یا سبز، همراه با درد شکم و تب نیاز به بررسی دارد.

کودکانی که علائم کم آبی دارند، بیشتر از دیگران در معرض خطر هستند. برای تشخیص دقیق‌تر باید به مخاط دهان کودک نگاه کرد و دید که چقدر حالت خشکی دارد. همچنین چشم‌ها گود می‌شود و گونه‌ها بیرون می‌زند. کودک دچار کاهش حجم ادرار می‌شود و ممکن است پوست سرد و افزایش ضربان قلب هم داشته باشد.

تهوع و استفراغی که با تغییر رفتار کودک همراه باشد هم نیاز به بررسی بیشتری دارد.

درمان

والدین نباید خوددرمانی کنند. استفاده از هر نوع دارو‌های ضد تهوع ممکن است. هر چند ظاهرا داروی بی خطری باشد. دارو‌های ضد تهوع می‌توانند در کودکان علائم ایجاد کنند. اگر تهوع و استفراغ علت خاصی نداشته باشد، بدون درمان هم بهبود می‌یابد، ولی در صورتی که دارو تجویز شود و بیماری هم خطرناک باشد، مصرف دارو باعث پنهان کردن علائم می‌شود و تاخیر درمانی رخ می‌دهد. تجویز دارو فقط باید با نظر پزشک معالج باشد.

حتما باید دنبال جبران آب از دست رفته بدن کودکانی که سن شان پایین است و استفراغ مکرر دارند، باشیم.

تهوع و استفراغ ناشی از گرمازدگی و مسمومیت غذایی در کودکان شایع است. این بیماری نیاز به درمان حمایتی دارد و به مرور و ظرف مدت چند ساعت برطرف خواهد شد.

استفاده از نوشابه به عنوان جایگزین آب بدن ممنوع است، ولی آب میوه‌هایی مانند آب سیب، دوغ، آب معمولی و محلول او آر اس مفید هستند.

غذا‌های چرب و شیرین باعث تشدید علائم می‌شوند، چون این دو به مدت طولانی تری داخل معده می‌مانند.

غذا باید با حجم کم، با قاشق‌های کوچک به کودک داده شود. محلول او آر اس نیز بهتر است خنک باشد. معده ناراحت، غذا‌های سرد را بهتر از غذا‌های گرم تحمل می‌کند.

کودکانی که در سنین مدرسه هستند گاهی دچار تهوع صبحگاهی می‌شوند. این نوع تهوع معمولا ناشی از استرس است، زیرا والدین کودک را با عجله بیدار می‌کنند و با عجله هم قصد دارند به او صبحانه بخورانند. این کار تهوع را تشدید می‌کند. برای جلوگیری از این عارضه باید کودک اوایل شب بخوابد و صبح زودتر بیدار شود تا وقت کافی برای حاضر شدن و صبحانه خوردن داشته باشد و استرس کمتری را تحمل کند.

اگر تهوع طولانی باشد حتما باید علت اصلی یافت شود.

*متخصص بیماری‌های کودکان و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی