زهرا داستانی: ایران کشور لرزه خیزی است. گسله‌های متعددش بویژه در حواشی مراکز جمعیتی، ریسک زلزله را در آن بشدت بالا برده است تا به آنجا که ایران رتبه دهم جهان و پنجم آسیا را از نظر حادثه خیزی کسب کرده است. در طول ادوار گذشته زمین لرزه‌های متعددی در پهنه وسیع ایران رخ داده و در برخی موارد این زلزله‌ها چندین شهر از جمله تبریز، طبس، رودبار، زرند، ورزقان و بم را ویران کرده است.

اما پیش‌بینی کارشناسان می‌گوید هیچ زمین لرزه‌ای ویرانگر از زلزله در تهران نخواهد بود. شهری با تراکم جمعیتی بالا و ساخت و سازهای غیر اصولی در دهه‌های گذشته. منطقه تهران بر روی 5 گسل لرزه‌خیز مهم از جمله ایوانکی، ری، کهریزک و گسل مشا قرار دارد که در بین آنها گسل «شمال‌تهران» خطرناک‌ترین آنها است و از آنجایی که سال‌ها از آخرین زمین‌لرزه با ریشتر بالا می‌گذرد بیم آن می‌رود که زلزله‌ای با قدرت ۷ ریشتر در تهران اتفاق افتد.

به گفته دکتر فریبرز ناطق الهی، استاد پژوهشگاه زلزله شناسی این زلزله بزرگترین فاجعه قرن را با مرگ 4.5 میلیون نفر، زخمی شدن 1.5 میلیون نفر را در پی‌خواهد داشت. هرچند دکتر مهدی زارع، معاون پژوهشگاه زلزله‌شناسی در این باره می‌گوید که اعداد بزرگی که درباره تلفات زلزله تهران گفته می‌شود، آثار روانی بدی بر مردم می‌گذارد. گرچه اختلاف نظرهای بسیاری درباره میزان تلفات این زلزله احتمالی در تهران وجود دارد اما آنچه که تمامی کارشناسان در آن با هم اشتراک نظر دارند این است که وقوع این اتفاق غیر مترقبه در تهران حتمی است و علاوه بر جلوگیری از ساخت و سازهای غیر اصولی و سامان دادن به سازه‌ها در تهران، مدیریت بحران مهمترین عنصر در هنگام چنین اتفاقاتی است که آموزش و پرورش به عنوان ارکان اصلی آن شناخته می‌شود.

برای عملی کردن برنامه‌های مختلف در هر برهه از چرخه بحران نیاز مبرمی به پژوهش و سپس انتقال یافته‌ها در قالب برنامه‌های آموزشی است. البته باید توجه داشت که آموزش نیز باید براساس یافته‌های پژوهشی برنامه‌ریزی شده و براساس ضوابطی که انتقال آن به جامعه و در این صورت به شهروندان تهرانی قابل پذیرش باشد، تهیه و تنظیم شود. تحقیق و پژوهش در خصوص زمین لرزه عموما در قالب‌های کلی قابل تعریف است. ولیکن آموزش هر جامعه نیاز فرهنگی مخصوص به خود را دارا است و از این رو باید نسبت به برنامه‌های آموزشی با دقت و حساسیت خاصی برخورد کرد.

برنامه مدیریت بحران شهر تهران

فریبرز ناطق الهی، استاد نمونه کشور در مهندسی زلزله و مدیریت بحران سوانح در سال ١٣٧٦ برنامه مدیریت بحران شهر تهران را تهیه کرد که در دستور كار مسئولان وقت بطور مستقيم و جامع قرار نگرفت، حال با توجه به شرايط حادتر تهران توجه به این برنامه ضرروی است. اين برنامه ظاهرا انعطاف كامل دارد و در موارد ديگر و سوانح ديگر نيز با جايگزين كردن نيازهاي آن سانحه مي‌تواند مورد اجرا قرار بگيرد.

براساس برنامه‌ای که او تهیه کرده است، برنامه مدیریت بحران شهر تهران و تهیه نقشه‌های آسیب پذیری شامل ۶ مرحله است؛

پهنه بندی و ریزپهنه بندی لرزه‌ای مناطق

مطالعات آسیب پذیری سازه ها و تأسیسات

ایمنی‌سازه‌ها

تهیه آئین نامه ها و مقررات

آموزش تخصصی و بازآموزی

و در آخر آموزش همگانی

۶ مرحله‌ای است که باید برای مدیریت بحران شهر تهران طی شود.

ایجاد شبکه لرزه نگاری و شتابنگاری (Dense Array) در گستره مناطق، مطالعه لرزه خیزی و لرزه زمین ساخت، مطالعه زمین شناسی و ژئوتکنیک و ژئوتکنیک لرزه ای، وضعیت گسل‌های موجود و جابجایی آنها،‌مطالعه پدیده روانگرایی، مطالعه پدیده زمین لغزه،‌ مطالعه پدیده فرونشست و تهیه نقشه ریزپهنه بندی مناطق از جمله اولین اولویت‌های شهر تهران برای مدیریت بحران است.

آسیب پذیری در چه تاسیساتی در تهران باید شناسایی شود؟

به اعتقاد این استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی، شناسایی مکانیزم آسیب پذیری سازه‌ها، تحلیل کیفی و کمی عوامل مؤثر در آسیب پذیری و مجموعه‌های استان، تحلیل وضعیت سازه‌های مهم و تأسیسات استان، تحلیل وضعیت شبکه‌های حیاتی استان، سیستم برق رسانی و گازرسانی، سیستم ترابری، ارتباطات، سیستم‌های آبرسانی و فاضلاب مورد نیاز است.

تحلیل وضعیت اجتماعی و اقتصادی، مطالعات کیفی و کمی در خصوصیات تعداد آسیب دیدگان و نیازمند به خدمات ویژه در مجموعه‌ها، مطالعات اثرات اقتصادی زمین لرزه بر عملکرد استان، تحلیل وضعیت مسائل ترکیبی در استان، وضعیت سرویس دهی در زمان گریز و پناه، نیازهای مرحله امداد و نجات،‌ وضعیت استقرار موقت در مجموعه ها، نیازهای مرحله بهبودی و تهیه شناسنامه فنی از کلیه ساختمانها و تأسیسات استان از جمله اولویت‌های دیگر مطالعاتی و تحلیلی برای مدیریت زلزله در تهران هستند که قابلیت آن را دارد که به کل کشور تعمیم داده شود.

مطالعه بر رفتار سازه‌های حقیقی و مدل – آزمایشگاهی، آزمایش مصالح موجود و ارائه روشهای بهبود و کنترل کیفیت و معرفی مصالح جدید، بررسی آزمایشگاهای سازه‌ها و تأسیسات و اندرکنش آنها،‌ بررسی آزمایشکاهی اتصالات در سازه‌های موجود و بررسی رفتار آزمایشگاهی لوله‌های مدفون و تأسیسات شهری از جمله مواردی است که باید برای ایمن سازی سازه‌ها مد نظر قرار گیرد و مطالعات پیش از وقوع زلزله بر روی آنها انجام شود.

تهیه آئین نامه اجرایی مدیریت بحران، تهیه برنامه کامپیوتری از طریقه عملکرد مراکز مختلف و تهیه گزارشات تشریحی از نحوه تخصیص وظایف از جمله آئین نامه ها و مقرراتی است که باید برای طی کردن مسیر ما را همراهی کند.

به عقیده ناطقی الهی، مختصصان استان، مهندسین عمران استان که کارشان طراحی سازه‌های مقاوم است از جمله افرادی هستند که به آموزش نیاز دارند. برگزاری دوره‌های کوتاه مدت جهت بالا بردن دانش فنی متخصصان و کارشناسان و آموزش مجریان و دست اندرکاران استان از جمله اولویت‌های آموزش تخصصی و بازآموزی است.

اما آموزش همگانی اهمیت ویژه‌ای در این مراحل ششگانه مدیریت بحران دارد. تهیه برنامه تلویزیونی برای کلیه سطوح درگیر در استان، آموزش مدیران ارشد استان، تهیه بولتن‌های آموزشی برای کادر درگیر، تهیه بولتن‌های آموزشی برای افراد مختلف درگیر در استان و آموزش و برنامه‌ریزی مدیریت بحران از جمله اقداماتی است که باید برای آموزش همگانی در نظر گرفته شود.

به گفته استاد پژوهشگاه زلزله شناسی، این مراحل ششگانه مدیریت بحران شهر تهران باید در چهار فاز اجرایی شود. در فاز يک سيستم و ساختار مديريت بحران در تشکيلات شهر تهران ايجاد شود، در فاز دو: ارزيابي فني صورت گیرد و برنامه ریزی در فاز سوم انجام شود، در فاز چهار عملکرد ارزيابي و فعاليتها اجرايي شود و فاز پنج نيروي انساني مورد نياز مديريت سوانح توسعه و افزایش یابند.

پیشنهادات اجرایی برای فعال سازی سیستم جامع مدیریت بحران در شهر تهران

او در این برنامه پیشنهاد کرده است که در درجه اول باید نظام تشکیلاتی مورد نیاز برای مدیریت بحران مطلوب و منسجم بحرانها سازماندهی و ساماندهی شود. در درجه دوم فعالیت‌های مورد نیاز برنامه ریزی شود که شامل ۴ مرحله از جمله فازبندی اقدامات مورد نیاز در چهار مرحله:قبل، شروع،حین و بعد از سانحه، تخصیص کمیسیونهای لازم برای برنامه ریزی و تخصیص وظایف، ایجاد نهاد یا مرکز کل اظطراری استان و تاسیس مراکز میدانی و تعیین برنامه‌های مورد نیاز و تخصیص وظایف بر حسب سانحه مطرح است.

فعال سازی برنامه ۵ ساله و اجرای برنامه فوری که شامل تعیین آسیب پذیری ساختمانها و تاسیسات و نقشه مديريت بحران شهر تهران ایجاد سیستم مدیریت بحران در داخل هسته مرکزی شهر تهران و آموزش است به عنوان آخرین پیشنهاد برای اجرای این مراحل ششگانه مطرح شده است.

۴۷۲۳۵