مجله سیب سبز: «هر روز وقتی خسته از سرکار به خانه برمی‌گشتم، تازه کارهای خانه شروع می‌شد و بدترین قسمتش پختن شام در عرض یکی، دو ساعت بود که به هیچ‌وجه نمی‌شد مثل نظافت و … انجامش را به زمان دیگری – مثلا آخر هفته‌ها! – موکول کرد. همسرم به فاصله کمی از من، خسته و گرسنه به خانه می‌رسید و دخترم هم که در نبود من ناهار آنچنانی نخورده بود، قاعدتا انتظار یک شام حسابی را داشت و این قصه هر روزه ما بود!

 

من با وجود تمام خستگی‌ام از کار روزانه، باز هم باید سر پا می‌ایستادم و غذا می‌پختم. البته همیشه به دنبال راه‌حلی برای خلاصی از این وضعیت بودم که یک روز با یکی از دوستانم که وضعیتی مشابه مرا داشت، در همین مورد صحبت کردم و او گفت: چرا آخر هفته‌ها که خانه هستی، چند نوع غذا درست نمی‌کنی و در فریزر نمی گذاری؟! این‌جوری هر روز شام‌تان حاضر و آماده است و فقط گرم کردن می‌خواهد! تو هم دیگر مجبور نیستی خسته و کوفته پای گاز بایستی!

 

آنقدر از این پیشنهاد خوشحال شدم که تا ساعت‌ها با خودم فکر می‌کردم چرا زودتر این مشکل را با دوستم مطرح نکرده‌ام! خلاصه، یکی، دو هفته‌ای به توصیه دوستم آخر هفته‌ها را به آشپزی گذراندم و در عوض در طول هفته راحت بودم و دخترم هم برای ناهارهایش که اغلب تنها بود، غذای مناسبی برای خوردن داشت.

تا اینکه یک روز در روزنامه خبری خواندم که حسابی مرا ترساند: بروز بی‌حالی و تهوع از عواقب مصرف غذای مانده است و علاوه بر این مصرف غذای مانده باعث پیری بدن می‌شود و بهتر است غذاهای تازه، به صورت روزانه طبخ و مصرف شود! نگران و گیج بودم؛ یعنی غذاهای فریز شده من هم شامل همین قاعده می‌شد و باید منتظر علائم مسمومیت و پیری زودرس می‌شدم؟!»

شما هم اگر به هر دلیلی راه مشابهی را برای خلاصی از آشپزی روزانه در پیش گرفته‌اید، آیا می‌دانید عواقب مصرف غذاهای فریز شده و در یخچال مانده چیست؟ برای اطلاع دقیق‌تر از اتفاقی که برای غذاهای مانده می‌افتد، سراغ دکتر آراسب دباغ‌مقدم، متخصص علوم غذا و صنايع غذايي و عضو هيات علمي و معاون بهداشتي دانشگاه علوم پزشكي رفتیم که نتیجه آن را در ادامه می‌خوانید.

 غذای مانده چه عیبی دارد؟

Left over یعنی پس‌مانده یا همان غذای مانده که امروز درست کرده‌ایم و اضافه‌اش را، خواسته یا ناخواسته، برای بعد، کوتاه‌مدت یا بلند مدت نگه می‌داریم. اما به نظر شما، غذایی که دوباره و چندباره گرم می‌شود یا گرم کردن غذای فریزری، همان ارزش غذایی مواد تازه را دارد؟ مسلما غذای مانده ارزش غذایی کمتری دارد، یعنی میزان ویتامین‌ها در آن تا حد زیادی کاهش یافته و همچنین کیفیت و بهداشت غذای مانده پایین‌تر از غذای تازه است.

 

به همین‌دليل محققان اصرار دارند که تا حد ممکن غذای هر روز، همان روز پخته و تازه مصرف شود زیرا خوردن غذای مانده نه‌تنها کیفیت بهداشتی و ارزش غذایی پایینی دارد که ممکن است باعث مسمومیت شود، بنابراین خوردن غذای مانده به هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود.  تازه مصرف کردن غذا هم به این معنی است که هر خوراکی  در همان وعده‌ای که پخته می‌شود، خورده شود. حتما می‌پرسید اگر مقداری از خوراک باقی ماند، چه باید کرد؟  یادتان باشد بعد از پخت، غذا نباید بیش از ۲ ساعت بیرون از یخچال بماند زیرا نگهداری طولانی‌مدت غذا در خارج از یخچال، روی اجاق یا سرسفره، فرصتی را برای رشد میکروارگانیسم‌ها فراهم کرده و می‌تواند باعث آلودگی آن شود. البته بعد از انتقال به یخچال هم بیشتر از 24 ساعت ، نمی‌توان آن را در یخچال نگه داشت. البته در این مدت هم باید شرایط خاص نگهداری از غذا در یخچال رعایت شود که در ادامه این شرایط مهم بررسی شده‌اند.

 اصول نگهداری غذا در یخچال

از آنجا که فریز کردن غذای پخته شده کار پسندیده‌ای نیست به هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود، زيرا اثر تخریبی‌اش بیشتر از ارزش تغذیه‌ای خوراک است. نان یکی از معدود خوراکی‌هایی است که فریز کردن آن توصیه می‌شود و آن هم به خاطر تغییری است که هنگام نگهداری طولانی‌مدت در یخچال در نشاسته و پروتئین آن ایجاد می‌شود و حالت بیاتی به خود می‌گیرد که برای حفظ ارزش غذایی بهتر است فریز شود.

اما در مورد سایر غذاها باید بگوییم نحوه نگهداری غذا در یخچال بسیار مهم است. اگر غذا با حجم زیاد وارد یخچال شود، قسمت‌های مرکزی غذا نمی‌تواند به همان سرعتی که اطراف غذا سرد می‌شود، خنک شوند و ممکن است سرد شدن قسمت‌های مرکزی غذا چندین ساعت طول بکشد. گرم ماندن قسمت‌های مرکزی در همین چند ساعت سبب می‌شود شرایط برای تکثیر میکروارگانیسم‌ها و تغییرات آنزیمی در موادغذایی فراهم شود. البته تغییرات آنزیمی با توجه به نوع موادغذایی مختلف متفاوت است اما به هر حال گرما هم واکنش‌های آنزیمی را تسریع کرده و هم سبب سریع‌ترشدن رشد و نمو میکروب‌هایی مانند استافیلوکوک اورئوس -که به استافیلوکوک طلایی هم معروف است- کلوستریدیوم پرفرنژنس و باسیلوس سرئوس می‌شود و این میکروب‌ها در فرصت ایجاد شده، رشد کرده و سم تولید می‌کنند.

 

اما نکته مهم این است که سم تولید شده از این میکروب‌ها معمولا در همان ساعات اولیه هیچ نمودی در بو، مزه و ظاهر غذا ندارد و حتی ممکن است وقتی غذایی که شب پخته‌ایم را فردا ظهرش هم می‌خوریم، احساس کنیم خیلی هم خوشمزه بوده اما از نیم ساعت بعد، بسته به نوع سمی که در غذا تولید شده، علائم مسمومیت از ضعف، دل‌پیچه، حالت تهوع، کاهش دمای بدن و لرز تا اسهال، استفراغ و … ظاهر می‌شود. بنابراین وقتی می‌خواهید حجم زیادی از غذا را در یخچال بگذارید، بهتر است به جای یک قابلمه بزرگ، آن را در چند ظرف کوچک‌تر ریخته و بعد به یخچال منتقل کنید تا تمام قسمت‌های غذا با سرعت سرد شود.

 

 

یادتان باشد تحت چنین شرایطی هم، می‌توان غذا را تنها تا 24ساعت در یخچال نگهداری کرد و بیشتر از آن به هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود. در ضمن این نکته را به خاطر بسپارید غذاهایی که برای تهیه‌شان به اصطلاح «دستمالی و دستکاری» زیادی می‌شوند، مثل الویه، انواع کباب، کوکو، کتلت و … بسیار بیشتر از غذاهای دیگر در معرض مسمومیت قرار دارند و نگهداری‌شان در یخچال به هیچ شکلی مورد اطمینان نیست.

نوع ظرفی که غذا در آن در یخچال نگهداری می شود نیز از نظر واکنش‌های شیمیایی که بین غذا و ظرف رخ می دهد، اهمیت دارد. به طور مثال، روکش آلومینیومی یا روی برای موادغذایی اسیدی مثل غذاهای حاوی رب‌گوجه مناسب نیست. در ضمن، ظرف غذا باید حتما دردار و روکش‌دار باشد تا آلودگی از محیط، وارد غذا نشود.

در کل می‌توان گفت ظروفی مناسب نگهداری غذا هستند که دردار باشند و تبادل دما به خوبی در آنها انجام شود که سریع خنک شود. 3 نوع ظرف برای نگهداری غذا در یخچال مناسب است که نسبتا خنثی هستند: چینی، پیرکس یا شیشه‌ای و استیل. البته ظروف استیل همان‌طور که گفته شد برای نگهداری مواد ترش و اسیدی مناسب نیست. ظروف پیرکس مرسوم‌ترین ظروف برای نگهداری مواد غذایی است که بی‌خطر هم است.

زندگی امروز شاید خیلی‌ها را مجبور به انتخاب سبکی از زندگی کرده باشد که واقعا دلچسب‌شان نیست اما مجبورند برای چند وعده یک بار غذا درست کنند. بهتر است این افراد وقتی بیشتر از یک وعده غذا درست می‌کنند، کل غذا را سر سفره نیاورند یا قابلمه غذا را روی گاز رها نکنند. بهتر است بعد از طبخ غذا، به اندازه مصرف یک وعده از آن جدا شود و باقیمانده‌اش را بعد از خنک شدن قابلمه، سریع داخل یخچال بگذارند تا غذای تازه، مدت کمتری در دمای محیط باقی بماند. به این ترتیب اگر هر بار فقط به اندازه مصرف یک وعده، از ظرف اصلی غذا برداشته شود، فرصت رشد و تکثیر باکتری‌ها در غذا کمتر می‌شود.

بعد از طبخ غذا، به اندازه مصرف یک وعده از آن جدا شود و باقیمانده‌اش را بعد از خنک شدن قابلمه، سریع داخل یخچال بگذارند تا غذای تازه، مدت کمتری در دمای محیط باقی بماند.

 کپک را جدا کنیم؟!

دیده‌اید خیلی وقت‌ها روی آبلیمو و آبغوره‌های خانگی یا حتی شور، کپک می‌زند و خیلی از ما، با خیالی آسوده کپک را پس می‌زنیم و از باقی خوراکی استفاده می‌کنیم؟! یا حتی وقتی نان کپک می‌زند، قسمت کپک‌زده را جدا کرده و بقیه آن را مصرف می‌کنیم؟! فکر می‌کنید کار درستی می‌کنیم؟! دکتر دباغ‌ مقدم معتقد است فقط به شرطی که 2 واحد «قارچ شناسی پزشکی» یا «قارچ‌شناسی مواد غذایی» را گذرانده باشید و آشنایی کاملی با انواع قارچ و کپک داشته باشید، می‌توانید این کار را انجام دهید!

 

چرا که برخی کپک‌ها موادی به نام «مایکوتوکسین» یا «سموم قارچی» از خود ترشح می‌کنند که این سموم هیچ طعم و مزه و بویی ندارند که متوجه آن شویم و عوارض کوتاه مدت هم ندارند اما اگر به صورت مستمر از اینگونه مواد غذایی استفاده شود خدای ناکرده، چندین سال بعد دچار بیماری‌هایی مانند سرطان‌های کبد و … می‌شويد، بنابراین فرد باید تخصص کافی برای تشخیص قارچ‌ها و کپک‌ها داشته باشد و بداند که این کپک نوعی است که چنین سمومی را ترشح می‌کند یا نه و فقط در این صورت می‌تواند کپک را از ماده غذایی جدا کرده و بقیه آن را استفاده کند.

گرم کردن غذا ساده نیست!

اگر غذا را بعد از نگهداری چند ساعته در یخچال بخواهیم گرم کنیم، باید حتما دمای مرکز غذا به 60 تا 65 درجه سانتی‌گراد برسد، زيرا جمعیت باکتری‌های رشد یافته در غذا، هر 20 دقیقه یک بار به توان 2 می‌رسد! بنابراین دمای 65-60 درجه‌ای برای گرم کردن و از بین بردن این باکتری‌ها ضروری است که معمولا افراد به مدت زمان و مقدار دمای گرم کردن غذا دقت نمی‌کنند و در بیشتر مواقع چنین اتفاقی نمی‌افتد!

 

یعنی برای گرم کردن غذا، بسیار کمتر از زمانی که برای پختن غذا به آن گرما داده‌ایم، غذا را حرارت می‌دهیم چون غذا ممکن است بسوزد و به اصطلاح «ته بگیرد» و همین باعث می‌شود دمای کافی برای گرم کردن به غذا داده نشود و همین‌جاست که لزوم استفاده از دماسنج آشپزی مشخص می‌شود.  چنین مسمومیت‌هایی در عروسی‌ها و مهمانی‌هایی که افراد در منزل برپا می‌کنند و از چند روز قبل از مهمانی، شروع به تهیه غذاهای مختلف در مقیاس‌های زیاد می‌کنند، بسیار رایج است چراکه هنگام گرم کردن غذایی که در یک دیگ بزرگ یکی، دو روز پیش پخته شده در بیشتر مواقع گرمای مورد نیاز در مرکز غذا تولید نمی‌شود و همین امر باعث مسمومیت تعداد زیادی از افراد می‌شود.

فسادپذیرترین‌ها را بشناسید

موادغذایی از نظر فسادپذیری به ۳ گروه مواد غذایی با فساد‌پذیری بالا، نیمه فساد‌پذیر و دیر فاسد‌شونده تقسیم می‌شوند. انواع گوشت، لبنیات، تخم مرغ که به دلیل بالا بودن مقدار مواد مغذی، رطوبت بالا و آب فعال درون آنها در معرض فساد بالاتری قرار دارند.

 

نگهداری طولانی‌مدت این مواد، به خصوص اگر شرایط استاندارد ذکر شده رعایت نشود، مسمومیت های بسیار شدید و طولانی‌مدتی را برای فرد در پی دارد که معمولا توسط میکروب کلوستریدیوم پرفرنژنس ایجاد می‌شود و مسمومیت با این میکروب شدیدترین نوع مسمومیت است.  میوه‌ها و سبزیجات در دسته مواد نیمه فساد‌پذیر قرار می‌گیرند که برای کوتاه‌مدت در یخچال قابل نگهداری هستند.

دسته دیگر موادغذایی مثل حبوبات، غلات، برنج، ماکارونی و … دیرتر فاسد می‌شوند و مسمومیتی که ایجاد می‌کنند با میکروب باسیلوس سرئوس ایجاد می‌شود. البته استافیلوکوک اورئوس هم در هردو مورد ذکر شده ایجاد مسمومیت کرده و در غذاهایی مانند سالاد الويه، جوجه کباب و کباب کوبیده و … که دستکاری می‌شوند هم، تولید سم می‌کند.

یک توصیه به افراد شاغل

اصولا گفته می‌شود که غذا باید «سردِ سرد» یا «داغِ داغ» خورده شود تا امکان وجود باکتری‌های بیماری‌زا در آن به حداقل برسد.  اما در بسیاری موارد که افراد شاغل خودشان غذا با خود می‌برند، دیده می‌شود که این غذا تا ساعت‌ها روی میز کار باقی می‌ماند یا زمستان‌ها از صبح ناهارشان را روی رادیاتورها می‌گذارند که تا ظهر داغ شود! همین کارها باعث ایجاد سم در غذا می‌شود.