در صورت نبود سد شهید رجایی ممکن بود ۱۰ ها میلیون متر مکعب آب ناشی از سیلاب که در مخزن این سد آرام گرفته، در منطقه جاری شود و یک تراژدی غم‌بار انسانی را در آستانه سال نو برای استان مازندران ایجاد می‌کرد، اینها جملاتی است که اردکانیان وزیر نیرو در جلسه شورای مدیریت بحران این استان به زبان آورد.
بر این اساس در میزگرد تخصصی صلح خبر تلاش شد تا موضوع احداث سد یا احیای آب بندان‌ها در مازندران با نگاهی به منافع، معایب و تمهیدات لازم برای هر کدام، مورد تحلیل و ارزیابی قرار بگیرد.
به گزارش صلح خبر مازندران، میزگرد تخصصی مدیریت منابع آبی استان مازندران تحت عنوان “سد سازی بهتر است یا احیای آب بندان” با حضور محمدرضا رضوی مدیرکل هواشناسی، فرزین فرهادی مدیر امور اراضی و آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی، بابک مؤمنی عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور و منصور رضایی کلانتری مدیر گروه آب‌های سطحی شرکت آب منطقه‌ای مازندران در دفتر این خبرگزاری برگزار شد.
سدسازی در بالادست به شرط آسیب نرسیدن به محیط زیست
سید محمدرضا رضوی، مدیرکل هواشناسی مازندران تقابل بین سدسازی و احیای آب بندان را بسته به منفعت و میزان بهره وری هر کدام دانست و گفت: زمان مفید بهره برداری از سدها ۴۰ سال بوده و پس از آن به دلیل رسوب‌گذاری، بازدهی سد کاهش می‌یابد، همچنین با احداث سدها قسمت عظیمی از پوشش گیاهی و جنگل‌ها به زیر آب رفته و آب بندان های پایین دست منطقه سد به تدریج خشک می‌شود.
وی به مشکلات ناشی از تغییرات اقلیمی اشاره کرد و با بیان اینکه این مسئله سبب وقوع رخدادهای جدی مانند بارش‌های عظیم و غیرمنتظره می‌شود، اظهار کرد: آب شدن یخچال‌های کوهستانی با ثبت رکوردهای عجیب به معنای از دست دادن ذخیره گاه طبیعی آب است بنابراین نیاز منطقه به مهار آب‌های بالادست ضروری است که در این موارد احداث سد به شرط عدم آسیب به محیط زیست می‌تواند سودمند باشد.
افزایش تنش آبی مازندران با رونق خوش‌نشینی
رضوی از تثبیت مراتع، آبخیزداری و سپس سدسازی به عنوان راه‌های مهار آب بالادست نام برد و در ادامه با بیان اینکه خوش نشینی در مازندران موجب افزایش تنش آبی در این استان شده است، خاطرنشان کرد: زمانی که روستایی با ۲ هزار هکتار باغ گیلاس و ۷۰۰ خانه، به مکانی با ۷ هزار اقامتگاه و ۲۰۰ هکتار باغ تبدیل می‌شود، باید منتظر مشکلات آبی در مازندران بود.
وی با اشاره به اینکه غیر از موارد گفته شده، احیای آب بندان ها نیز می‌تواند راهگشا باشد، اظهار کرد: جمع‌آوری آب‌های سطحی مناطق جلگه‌ای به دلیل بارش مضاعف مناطق دشت نسبت به کوهستان در استان و نیز بهره وری چند منظوره از یک آب‌بندان در قالب طرح‌های گردشگری، شیلات و احیای محیط زیست از مزایای اصلی و جانبی آب‌بندان ها است.
مدیرکل هواشناسی مازندران، تنش اجتماعی و تقابل آن با منفعت اقتصادی را مطرح کرد و با بیان اینکه نمی‌توان با یک پروژه همه مردم را راضی نگه داشت با ذکر مثالی در این رابطه گفت: قبل از تجزیه شوروی سابق، ممانعت یک زن روستایی تاجیک در عدم احداث سد به دلیل قرارگیری روستای وی در دهانه سدِ مطالعاتی، باعث شد تا اکنون کشور تاجیکستان از داشتن سدی عظیم با ظرفیت مخزن ۳.۵ میلیارد مترمکعب و قابلیت برق آبی ۲ کشور با اعتبار گلوبال محروم بماند.
رضوی در ادامه میانگین بارش یک سال زراعی مازندران را ۶۵۱ میلیمتر عنوان کرد و با بیان اینکه سال گذشته و در همین برهه زمانی این میزان برابر ۴۰۶ میلیمتر بود، افزود: به نسبت میانگین بلند مدت ۴۶۶ میلیمتر مورد انتظار است که این رقم در سال جاری و به فاصله ۵ ماه مانده به پایان سال زارعی به ۶۷۸ میلیمتر رسیده که از حد نرمال خود نیز تجاوز کرده است. این به معنای افزایش ۴۵ درصدی میزان بارش‌ها نسبت دوره گذشته بدون احتساب ماه‌های اردیبهشت و خرداد است.
آب‌بندان‌ها ی مازندران به مانند یک آبخوان و سوپاپ اطمینان هستند
مدیر امور اراضی و آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی مازندران، آبگیری سدها را با توجه به وجود روان آب‌ها و رودخانه‌ها کم و سبب ایجاد تنش خشکسالی عنوان کرد و نیاز به مهار آب‌های سطحی به دلیل پراکنش بارندگی‌ها در استان ضروری دانست و گفت: مازندران با تنها ۱۰ درصد مهار آب‌های سطحی ضعیف‌ترین رتبه در این حوزه را داشته که این میزان در استان‌های گیلان و گلستان به ترتیب ۵۰ و ۲۵ درصد است.
فرزین فرهادی با اشاره به وجود ۱۸ هزار هکتار آب‌بندان در سطح استان و پتانسیل مناسب ۹۰۰ قطعه، میزان آبگیری آنها را با وجود رسوب گذاری و رویش گیاهان ۳۴۰ میلیون مترمکعب برشمرد و با یادآوری مزایای آب بندان ها، گفت: علاوه بر جمع آوری آب‌های سطحی، بومی بودن این سازه، فواید زیست محیطی متنوع، فقدان هزینه‌های انتقال و احداث و کارایی چند منظوره در اکوتوریست و پرورش ماهی از جمله مزایای استفاده از آب بندان هاست.
وی با بیان اینکه مزایای آب بندان نفی سدسازی نیست، از درجه اهمیت و اولویت توجه به هریک سخن گفت و تاکید کرد: حرکت در مسیر توسعه پایدار باید بر مبنای منفعت و نیازسنجی صورت گیرد و بررسی شود که آیا احداث سد در یک منطقه اولویت داشته یا احیای آب بندان ها امری سودمند است.
مدیر امور اراضی و آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی مازندران، عملکرد آب‌بندان‌ها را به مانند یک آبخوان و سوپاپ اطمینانی برای نجات چاه‌های منطقه از برداشت بی رویه توصیف و خاطرنشان کرد: ممانعت از شوری آب‌های زیر زمینی، استفاده از بازچرخانی آب زهکشی در آب بندان ها و کاهش هزینه تولیدی آب به نسبت سدها با توجه به مهندسی ساخت سازه، قابلیت‌های متعدد آب بندان بوده که می‌توان با دیواره سازی، اصلاح و افزایش عمق آنها تا ۴ متر همراه لایروبی، میزان ذخیره سازی آب آن را به یک میلیارد متر مکعب افزایش داد.
مدیر آب و خاک جهاد کشاورزی استان مازندران از اختصاص ۱۴۷ میلیارد تومان اعتبار در ردیف ۹ لایحه بودجه سال جاری کل کشور برای توسعه، بهسازی و لایروبی آب بندان‌های سه استان شمالی کشور خبر داد و افزود: تأمین ۵۰ درصد این اعتبار از منابع ملی، ۳۵ درصد منابع استانی و ۱۵ درصد از محل مشارکت‌های مردمی در دستور کار قرار دارد.
فرهادی از اجرای عملیات بازسازی ۳ هزار و ۱۵۵ هکتار آب بندان از اوایل مردادماه سال جاری خبر داد و با اشاره به اینکه نباید به موضوع احداث سد یا احیای آب بندان نگاه سیاه و سفید داشت، تاکید کرد: باید اولویت‌ها مشخص شده و بر اساس اهمیت و منافع ملی و استانی مشخص شود که توجه به کدام موضوع ضرورت دارد.
ضرورت افزایش حجم مخازن مازندران تا یک میلیارد متر مکعب
مدیر گروه آب‌های سطحی شرکت آب منطقه‌ای مازندران با اشاره به اینکه بارندگی یک نعمت الهی است و هیچ نکته منفی ندارد، خسارات سیلاب در برابر خشکسالی را خارج از تلفات جانی، ناچیز توصیف کرد و گفت: سال گذشته در چنین زمانی، سد شهید رجایی ۵۵ میلیون مترمکعب ذخیره آبی داشت و ۴۰ درصد چشمه‌های مازندران خشک بودند، مضاف بر اینکه ۴ هزار هکتار از بهترین اراضی شالیکاری دشت میاندرود از دور کشت خارج شده بود.
منصور رضایی کلانتری از آبگیری سد شهید رجایی طی دو ماه اسفند و فروردین به میزان ۷۰ میلیون مترمکعب خبر داد و با یادآوری اینکه تا قبل از بارندگی‌ها، آبگیری سد تنها ۷ میلیون متر مکعب بود، خاطرنشان کرد: اکنون تمام ۱۰ سد استان در آستانه لبریزی قرار داشته و نیروگاه‌های برقی استان نیز فعال شده اند ضمن اینکه ما به دلیل کنترل بهتر و مهار آب باید بخشی از مخزن را برای سیلاب‌ها خالی نگه داریم تا بتوانیم خروجی آب پایین دست را تحت کنترل داشته باشیم.
وی با تصریح اینکه سد و آب‌بندان رقیب هم نبوده و هریک جایگاه خود را دارند، اظهار کرد: انتقال سیلاب‌ها به آب بندان عملی نبوده و به دلیل انرژی آب و میزان رسوب گذاری مهار آن توسط این سازه غیر ممکن است، از طرفی آب بندان نیز به دلیل مزایایی مانند تغذیه آب زیرزمینی، فواید محیط زیستی و کارایی چندمنظوره جایگاه خاص خود را در معیشت مردم دارد.
رضایی کلانتری، حجم حال حاضر مخازن سدهای استان را حدود ۱۱۰ میلیون مترمکعب برشمرد و این رقم را کمتر از ۱۰ درصد حجم آب‌های سطحی استان دانست و خاطرنشان کرد: از آنجاییکه ۶۰ درصد بارندگی‌های استان به دلیل بارش در فصول فاقد نیاز آبی اتفاق افتاده و از حیث مکان و زمان نابهنگام تلقی می‌شود نیاز به افزایش حجم مخازن استان تا یک میلیارد متر مکعب ضروری است.
مازندران از قافله سدسازی در کشور عقب مانده است
مدیر گروه آب‌های سطحی شرکت آب منطقه‌ای مازندران با اشاره به اینکه مازندران با توجه به تکثر آب‌های سطحی از قافله سد سازی در کشور عقب مانده است، فواید سد را اینگونه برشمرد: مصرف قابل شرب آب ذخیره شده، فعالیت نیروگاه‌های برقآبی، مهار سیلاب‌ها، ایجاد تفرجگاه، آب رسانی به بخش صنعت و توسعه صنایع از عناوین مزایای احداث سد است.
رضایی کلانتری، تولید ۱۳.۵ مگاوات برق از نیروگاه سد شهید رجایی را نمونه بارز امتیاز سدها معرفی کرد و با بیان اینکه بیش از ۴۰ درصد برق کشور چین توسط نیروگاه‌های برق آبی تولید می‌شود در تبیین مزایای این نیروگاه‌ها، گفت: فارغ از سودمند بودن برق به عنوان یک سوخت پاک و ارزان، نیروگاه برق آبی از لحاظ راه‌اندازی، کنترل، مدیریت و ورود به شبکه توزیع بسیار بهتر از سایر نیروگاه‌ها بوده چرا که یک نیروگاه سیکل ترکیبی به ۲۴ ساعت زمان نیاز داشته تا وارد مدار شود اما نیروگاه برقی بلافاصله و کمتر از یک ساعت وارد مدار شده که این موضوع تنش برق کشور در زمان اوج مصرف را کاهش می‌دهد.
وی از بررسی مطالعاتی احداث ۱۰ سد در مازندران خبر داد و با یادآوری این مطلب که ۱۰ سد فعلی استان ۳۵۰ میلیون متر مکعب ذخیره آبی دارند، ادامه داد: ۲ سد در حال ساخت نیز در دستور کار قرار دارد و مجموع ۲۲ سد می‌تواند ذخیره‌ای معادل یک میلیارد و ۱۰۰ میلیون متر مکعب آب برای استان به ارمغان بیاورد که پشتوانه عظیمی برای استان خواهد بود در حالیکه آب بندان ها در مجموع ۷۰۰ میلیون آورده خواهند داشت.
مدیر گروه آب‌های سطحی شرکت آب منطقه‌ای مازندران با انتقاد از توقف عملیات اجرایی سد گلورد به دلیل مسائل و تنش‌های اجتماعی تاکید کرد: مخالفت و ممانعت اهالی منطقه مبنی بر احداث پل هوایی برای تردد و عدم تغییر مسیر آنان باعث شد تا ظرفیت ذخیره‌ای معادل ۱۴۰ میلیون متر مکعب از دست برود.
رضایی کلانتری، احداث سد کوچک فریم صحرا را با وجود اشتباهات مهندسی، سودمند توصیف و خاطرنشان کرد: با وجود اینکه احداث سد برخلاف نظر مشاوران، اهالی و جمیع کارشناسان بود اما به جهت افزایش آب‌های زیرزمینی، پر آب شدن چشمه‌ها و آبیاری اراضی آن منطقه و نیز عملکرد آبخیزداری سازه وجود آن مثبت ارزیابی می‌شود.
وی احداث سد را نه تنها برای مهار سیلاب بلکه برای حفظ حجم آب به جریان افتاده مثبت برآورد کرد و با بیان اینکه کانال‌های ما توان انتقال آب سیل را ندارند گفت: دبی اوج سیلاب اخیر ۵۰۰ مترمکعب بر ثانیه بود که قوی‌ترین کانال‌های ما توان انتقال ۵ درصد آن را ندارند. بنابراین حجم آب سیلاب را نمی‌توان به وسیله آب بندان مهار و جمع آوری کرد.
امنیت آبی مازندران چگونه تأمین می‌شود؟
در ادامه این نشست بابک مؤمنی عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور مازندران گفت: احداث سد منافاتی با احیای آب بندان نداشته و نگاه الزام آور برای توجه بیشتر به یکی از دو گزینه ضرورتی ندارد. چنانچه بخواهیم فعالیتی پایدار و یکپارچه نگر داشته باشیم و روی یک راهکار تمرکز نکنیم، هر دو گزینه مناسب بوده و در جایی که استعداد سد وجود دارد چرا سد نسازیم.
وی با استناد به پژوهش‌های گذشته و آنالیز بارش‌های ۳۰ سال اخیر، خاطرنشان کرد: عمده بارش‌های مازندران و حجم توزیع مکانی بارش‌ها در دشت بوده و استعداد سد نیز تنها در چند منطقه استان بر پایه توسعه و کارشناسی توجیه دارد.
مؤمنی با بیان اینکه قرار نیست در تکنولوژی آب بندان ها متوقف بشویم، به تلفات فراوان آب در دشت‌های مازندران اشاره کرد و افزود: توان ذخیره سازی آب در دشت‌های مازندران بسیار پایین بوده است و همچنین عمده بارش‌ها در دشت اتفاق می‌افتد بنابراین اگر بتوانیم آب را در دشت و منابع آبی روستایی ذخیره سازی کنیم امنیت آبی استان نیز تأمین خواهد شد.
وی با بیان اینکه سدها نیز مانند اکثر سازه‌های مهندسی فاقد خطا نیستند و تاریخ بیانگر اشتباهات است به مشکلات دریاچه ارومیه اشاره و عنوان کرد: وقتی سدی احداث می‌شود در تنش خشکسالی، بخشی از تالاب‌ها از دست رفته و منبعی برای تأمین آب لازم وجود ندارد. تالاب جازموریان و زاینده رود نمونه‌های بارز خطای مهندسی است.
استادیار گروه کشاورزی دانشگاه پیام نور با اشاره به اینکه حافظه تاریخی ایرانیان ضعیف است، به مشکلات ناشی از طرح کنترل جمعیت، اشاره و خاطرنشان کرد: بینش و تصمیمات هیجانی از سوی مردم و در جامعه پذیرفتنی است اما نگاه فنی نباید اینگونه باشد؛ با یک سیل بی سابقه سدها قهرمان محسوب شده و احداث آنان در دستور قرار می‌گیرد و با خشکسالی متهم شده و تخریب می‌شوند. این نگاه از منظر فنی و کارشناسی بر پایه علم و دانش نخواهد بود.
مؤمنی از امنیت شغلی و روانی جامعه سخن گفت و با بیان اینکه با احداث سدها نباید این موضوعات تحت شعاع قرار گیرد، تصریح کرد: تخصیص ۱۰۰ درصدی اعتبار یک سد بدون در نظر گرفتن وضعیت کشاورزی مناطق پایین دست آن یا احداث سد فینسک برای جابه جایی بخشی از جغرافیای استان مازندران تعریفی جز توسعه شهرنشینی ندارد.
وی با بیان اینکه زمانی ۶۰ تا ۷۰ درصد جمعیت استان مازندران روستانشین بودند و اکنون ۷۰ درصد شهرنشین و خوش نشین وجود دارد، تصریح کرد: چرا کشاورز مازندرانی باید تاوان ویلا نشینی استان‌های دیگر را بدهد و اگر قرار است منابع آب شرب تأمین شود باید در چارچوب اجتماعی و اقتصادی مخصوص به خود صورت گیرد.
عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور مازندران با انتقاد از ارائه آمارهای وزارت نیرو مبنی بر مصرف ۸۰ درصدی آب در بخش کشاورزی، تاکید کرد: چه کسی این میزان را اندازه‌گیری کرده و چرا تلفات سیستم محاسبه نشده است. در واقع این ادعا حاصل جمع مصرف شرب و صنعت منهای مقدار کل مصرف آب است و تاکنون مصرف بخش کشاورزی به دلیل گستردگی به طور مجزا مورد محاسبه قرار نگرفته است.
مؤمنی با تاکید بر اینکه باید به هر ۲ موضوع سد و آب بندان از نگاه کارشناسی و ارزش اقتصادی و محیط زیستی توجه کرد، مشخصات یک آب‌بندان مناسب را اینگونه برشمرد: آب بندان زمانی دارای اهمیت است که هویت سازه‌ای پیدا کرده و شمایلی مانند سد خاکی داشته باشد، سازوکاری که علاوه بر بازچرخانی، جمع آوری و ذخیره آب، دارای عمق حدود ۴ متر بوده و دیواره سازی شده باشد.
مؤمنی با تاکید بر اینکه احیای آب بندان‌ها بواسطه ذخیره گاه چند منظوره آب مزایای خاص خود را دارد اضافه کرد: آمار دقیقی از حجم آب بندان‌های فعال استان در اختیار نداریم اما توسعه آب بندان ها، بهسازی و احیای آنها امنیت روانی جامعه را تأمین کرده چراکه به مصرف مفید در استان خواهد انجامید.
وی، واژه تگیه‌گاه در سدسازی را مطرح کرد و با اشاره به اینکه جفرافیای مازندران سبب شده تا کوهستان در نقاط مرزی استان باشد، افزود: هدف ما خشک شدن استان‌های دیگر نیست اما مازندران نباید تاوان خوش نشینی سایر استان‌ها را بپردازد. مالکیت زمین یک کشاورز در مازندران ۷ هزار متر مربع بوده که این میزان، زندگی یک خانوار را تأمین می‌کند، حال ما این زندگی را تنها بخاطر اینکه فردی غیربومی در ویلای خود آب شرب ندارد معلق کنیم، قابل درک نیست و توجیه ندارد.
این استاد دانشگاه، کشمکش، بحث و تبادل نظر بر سر حفظ و حراست از منابع آبی استان مازندران را در مقابل کاهلی وزارت جهاد کشاورزی و مجموعه تحت مدیریت آن بی نتیجه توصیف کرد و گفت: سهل انگاری مجموعه جهاد کشاورزی در عدم حفظ اراضی و اعمال تغییرات کاربری فاجعه بار، سبب عدم تمایل و رغبت کارشناسان و اندیشمندان برای مداخله در امور حفاظت از منابع آبی شده است.
گزارش از سید نوید ساداتی و راضیه عنایتی خبرنگاران صلح خبر مازندران
انتهای پیام
