محرومیت، وقتی به مغز استخوان برسد، دیگر هیچ مرهمی جز رفع کاملِ تمام تبعیض‌های اقتصادی و تقسیم عادلانه ثروت، درمانش نمی‌کند اما گاهی زیستن روزمره در فقر، برآورده‌شدن کوچک‌ترینِ آرزوها را تبدیل به شیرین‌ترین خاطره تمام عمر می‌کند. وقتی قرار نیست از این همه ثروت، سهمی نصیب کودکِ سردشتی یا زن کپرنشین سیستانی شود، توزیع قطره‌چکانی حداقل‌ترین امکانات فرهنگی و رفاهی، خواب سیاه‌وسفید شبانه بسیاری از این آدم‌ها را تبدیل به رنگی‌ترین خواب‌های دنیا می‌کند.

می‌گویند این خاصیتِ محروم‌ماندن است؛ ساختارهای اقتصادی به‌دلیل ناکارآمدی‌شان، بخشی از مردم را برای همیشه فراموش می‌کنند و فقط زمانی‌که گروه‌های مختلف اجتماعی از خواب غفلت بیدار شوند، می‌توان امیدوار بود تغییری، کنشی یا بهتر است بگوییم، تحولی حداقلی در ساختار فرهنگی مناطق محروم به‌وجود ‌آید.

حالا حدودا یک سال است که فعالیت انجمن خیریه غیردولتی حامی با طرح کوله کتاب‌ها گره خورده است. زنان و مردانی که با کوله‌هایی پر از کتاب، سفیران روشنگری روستاهای محروم ‌هستند. از سراوان در سیستان و بلوچستان تا روستای فشتکه شهر خمام در استان گیلان، ده‌ها کودک و نوجوان و زن روستایی در انتظار کتاب‌هایی می‌مانند که قرار است روزمرگی‌های فقر را برای آنان تا حدودی تعدیل کند.

«اینجا تا چشم کار می‌کند، فقر است و محرومیت. از سیستان و بلوچستان تا سردشت و «ربط» آذربایجان غربی؛ اگر کمک گروه‌های مردمی نباشد، بچه‌ها حتی یک کانکس هم برای درس‌خواندن ندارند. دو، سه نفرشان که باسواد باشند، برای همه کفایت می‌کند. همان دو، سه نفر مشتری‌های کوله کتاب ما هستند.»

اینها صحبت‌های یکی از همراهان طرح کوله کتاب انجمن حامی است؛ انجمنی غیردولتی که با کمک گروه‌های مختلف مردمی، اقدام به تجهیز و احداث مراکز آموزشی و کتابخانه در روستاها می‌کند. می‌گویند: «برای روستاهای زیر 1500 خانوار، نمی‌توانستیم کمک جمع کنیم تا کتابخانه‌ای داشته باشند؛ فکرهایمان را روی هم گذاشتیم و به طرح کوله کتاب رسیدیم». حالا هر ماه یا شاید هر سه ماه، گروهی با کوله‌های قرمز رنگ، روانه کوه و دشت و مناطق مرزی محروم شرق، غرب و شمال کشور می‌شوند تا به بچه‌ها و زنان محرومی که هیچ روزمرگیِ دیگری، جز مزمزه‌کردن طعم تلخ فقر ندارند، خوراکِ فرهنگی برسانند.

خانم حق‌نژاد، یکی از مسئولان طرح کوله کتاب انجمن حامی است. با چنان اشتیاقی از کارهایی که انجام‌شده، سخن می‌گوید که گاه آرزو می‌کنید کاش یک لحظه، جای این آدم‌ها بودید؛ می‌گوید: وقتی از یک روستای محروم به روستای محروم دیگری در شرق کشور می‌روم، با خودم می‌گویم مگر می‌شود در این شرایط، زندگی کرد. این‌همه محرومیت، حق این آدم‌ها نیست ولی گاهی از همین آدم‌ها چیزهایی می‌بینم که دلم را برای ادامه کار، قرص می‌کند؛ می‌گوید: صبح یک روز جمعه، حدود ساعت هفت صبح با صدای زنگ تلفن خانه، از جا پریدم؛ به خودم گفتم: حتما اتفاقی برای یکی از اطرافیان افتاده است که این وقت صبح، تلفن زنگ می‌خورد. وقتی گوشی تلفن را برداشتم، ساجده پشت خط بود؛ یکی از بچه‌هایی که در منطقه محروم سراوانِ سیستان با او آشنا شده بودم. گفتم، حالت خوب است ساجده جان؟ با شادی گفت: خوبم خانوم. کارهای خانه را کرده‌ام. زنگ زدم، بگم من الان دارم کتاب می‌خونم…

طرحی برای روستاهای زیر 1500 خانوار

انجمن حامی، سازمانی مردم‌نهاد و داوطلبانه است که با تکیه بر همراهان بومی، تلاش می‌کند تا ضمن ساخت، بازسازی، توسعه و تجهیز فضاهای آموزشی و فرهنگی مناطق محروم، گامی برای بهبود وضعیت این مناطق بردارد. کوله کتاب، طرحی مختص روستاهای زیر 1500 خانوار است که از داشتن کتابخانه محروم هستند.

فرح حق‌نژاد، مسئول کتابخانه‌های غرب کشور انجمن حامی، در رابطه با دلایل اجرای این طرح می گوید: آنچه باعث شد عده‌ای دور هم جمع شوند و طرح کوله کتاب را پایه‌ریزی کنند، نبود کتابخانه و حداقل‌های آموزشی در مناطق محروم بود. ساخت و تجهیز کتابخانه‌های روستایی، هدف اولیه ما در انجمن حامی بود؛ این کتابخانه‌ها عمدتا در روستاهای محروم و مرزی مستقر هستند و در واقع، انجمن به‌دنبال این بود که با شناسایی این روستاها، کتابخانه‌ای برای ساکنان این مناطق فراهم کند.

حق‌نژاد می‌گوید: «طرح کوله کتاب، در واقع، پاسخ به نیاز روستاهای زیر 1500 خانوار بود. هنگامِ کار، متوجه شدیم روستاهایی هم هستند که زیر 1200تا 1300 نفر جمعیت داشته و نیاز به کتابخانه دارند و این بود که جرقه طرح کوله کتاب در سرمان زده شد. طرحی که به گفته دست‌اندرکاران آن از آذر 94 شروع شده و به‌تناوب ادامه دارد؛ تاکنون بیش از 40 روستا از خدمات کوله کتاب بهره برده‌اند. کتاب‌ها به‌صورت چرخشی بین روستاها پخش می‌شوند تا کودکانی که از حق تحصیل که وظیفه تأمین آن به عهده دولت است، محروم هستند، دست‌کم از حقِ داشتن آموزش عمومی، بی‌بهره نمانند.»

فقر فرهنگی در شرق کشور بیداد می‌کند

حق‌نژاد از جزئیات طرح هم برایمان می‌گوید: در این طرح، ما 10 کوله که شامل صد تا 200کتاب است را به 9 روستا می‌بریم؛ این روستاها عمدتا به هم نزدیک هستند. این 9 کوله، پخش می‌شود و ما دهمین کوله را نزد خود نگه‌می‌داریم. با توجه به وضعیت منطقه و سطح کشش و سواد مردم، زمان‌های مختلفی از یک تا سه ماه برای خواندن کتاب‌ها در نظر می‌گیریم، وقتی اولین روستا، کتابش را تمام کرد، کوله شماره 10 به آن روستا که کتاب‌ها را زودتر تمام کرده، داده می‌شود و پس از آن، این کوله بین همه روستاها می‌چرخد تا همه این 10 روستا، کتاب‌ها را خوانده باشند. از سال گذشته تاکنون، 18 روستا در سیستان و بلوچستان، 9 روستا در منطقه غرب کشور و 9 روستا در گیلان، تحت پوشش این طرح قرار گرفته‌اند. بااین‌همه به گفته او، سرانه خواندن کتاب و زمان مورد استفاده برای خواندن تمام کتاب‌ها در شرق و غرب کشور متفاوت است.

حق‌نژاد می‌گوید: خواندن کتاب‌ها در سیستان و بلوچستان، تقریبا بین یک تا سه ماه طول می‌کشد و این به‌دلیل سطح پایین سواد مردم این منطقه است، درحالی‌که در منطقه غرب کشور وضعیت بهتر است و معمولا ماهی یک‌بار، کوله‌ها می‌چرخند و کوله جدید برای علاقه‌مندان عرضه می‌شود؛ به این دلیل که کتاب‌ها به‌سرعت در این مناطق خوانده می‌شوند.

اولین تجربه، اولین روزنه امید

او از اولین تجربه کوله‌کتاب در مناطق محروم شرق کشور می‌گوید: «طرح از آذر سال گذشته با سیستان و بلوچستان شروع شد. 10 کوله را به کوه‌های شهر سراوان در این استان بردیم. باورکردنی نبود تا آن موقع فقط شنیده بودیم؛ فقر از در و دیوار این منطقه می‌بارد. به معنای واقعی کلمه، ساکنان این مناطق به‌سختی روزگار می‌گذرانند و کاملا بی‌بضاعت هستند.»

بااین‌حال، شاهد اتفاقاتی در آن منطقه بودیم که برای خود من به‌عنوان حامی این طرح، باورنکردنی و غیرمنتظره بود. حق‌نژاد ادامه می‌دهد: برای من به‌عنوان کسی که وضعیت این بچه‌ها را از نزدیک دیده بودم، شنیدن این حرف‌ها خیلی هیجان‌انگیز بود. چطور ممکن است بچه‌ای در این شرایط زندگی کرده و فقر را با گوشت و پوستش حس کند اما از خواندن یک کتاب معمولی چنان به شعف بیاید که زنگ بزند و از هیجانی که از خواندن کتاب به او دست داده، برایم بگوید. این یکی از صحنه‌های باورنکردنی بود.

استقبال گسترده از کوله‌کتابی‌ها در غرب کشور

همراهان کوله‌کتاب می‌گویند، مشکلات اقتصادی و فرهنگی در شرق و غرب کشور وضعیت کتابخوانی را برای کودکان و زنان ساکن این مناطق متفاوت کرده است. یکی از فعالان طرح کوله‌کتاب در این‌باره می‌گوید: مناطق کردنشین به‌شدت از لحاظ فرهنگی سطح بهتری دارند و مثلا در منطقه ربط آذربایجان غربی، بسیاری از دختران دانشجو برای پخش کتاب‌های کوله‌کتاب با انجمن همکاری کردند.

او از شیوه همکاری در این طرح برایمان می‌گوید: «ما به دو نیرو در هر شهر یا روستایی احتیاج داریم؛ اول فردی که پیک کوله باشد و بتواند کوله‌ها را جابه‌جا کند و دیگر کسی که مسئولیت کوله‌ها را در روستاها به عهده بگیرد. در سراوان سیستان، هلال احمر منطقه به‌عنوان پیک کتاب با ما همکاری کرد و در غرب کشور که موفق‌ترین اجرای طرح کوله‌کتابمان بود، کتابخانه «ربط» وظیفه جابه‌جایی را به عهده گرفت. در گیلان نیز نهاد کتابخانه‌ها به‌عنوان پیک کوله وارد عمل شد. با این حال، به نظر ما موفق‌ترین تجربه، تجربه سردشت بود زیرا یک کتابخانه روستایی، وظیفه پیک کوله و اعزام نیروی داوطلب برای پخش کتاب را به عهده گرفت. این تجربه نشان‌دهنده این بود که حتی نهادی که امکانات حداقلی دارد می‌تواند بهتر از ارگان‌ها و نهادهایی که ظرفیت‌های بیشتر دارند، عمل کند و دلیل این امر هم به تجربه کار مشارکتی در بین این گروه‌ها برمی‌گردد.»

چه کتاب‌هایی درون کوله‌کتاب‌هاست

نیازسنجی‌هایی که انجام می‌شود تأثیر زیادی در رساندن خوراک فرهنگی به اهالی این روستاها دارد. بچه‌ای که از کمترین امکانات رفاهی مثل آب آشامیدنی سالم محروم است، اگر قرار باشد کتابی بخواند باید چه نوع کتابی را برای او برگزید. وقتی درباره محتوای کتاب‌ها از خانم حق‌نژاد می‌پرسم، می‌گوید: «تا 70 درصد کتاب‌ها را به گروه سنی کودک و نوجوان اختصاص می‌دهیم که شامل کتاب‌های علمی، فرهنگی و داستان است و 30درصد باقی‌مانده را به مادران اختصاص می‌دهیم که عمدتا شامل کتاب‌هایی با محتوای حرفه‌آموزی و توانمندسازی زنان این مناطق می‌شود. تیمی در انجمن داریم که این نیازسنجی‌ها را با توجه به وضعیت مناطق هدف انجام می‌دهند و بر همان اساس هم کتاب‌ها را انتخاب می‌کنند.»

او ادامه می‌دهد: «مثلا در سیستان و بلوچستان که سطح سواد و فرهنگ اهالی مناطق محروم آن به‌دلیل فقر اقتصادی پایین‌تر است ما از کتاب‌های قابل‌فهم‌تر و ساده‌تر استفاده می‌کنیم اما در منطقه غرب سطح کتاب‌ها بالاتر است به این دلیل که ظرفیت‌سنجی این مناطق نشان می‌دهد نیاز به خواندن کتاب‌هایی با محتوای غنی‌تر دارند. از طرفی 10 درصد کل کتاب‌ها را کتاب‌های بومی تشکیل می‌دهد.»

او می‌گوید: «در کردستان، 10 درصد کتاب‌ها را آنهایی تشکیل می‌دهد که به زبان کردی نوشته شده بود و جاذبه بیشتری برای اهالی روستاهای محروم این منطقه داشت. طراحان کوله‌کتاب، داخل هر کتاب فرمی گذاشته‌اند که در آن از خوانندگان نظرخواهی می‌کنند. به این شکل نیازسنجی می‌کنیم که چه کتابی با چه محتوایی بیشترین خواننده را داشته است.»

غنی‌سازی فرهنگی، ده‌ها حمیرا ریگی می‌سازد

مسئول منطقه غرب کشور انجمن حامی درباره میزان موفقیت طرح می‌گوید: در آذربایجان غربی این طرح کاملا جواب داده و افرادی از آنجا مرتبا موضوع را پیگیری می‌کنند و مرتب از ما می‌خواهند که برایشان کتاب بفرستیم. در سیستان و بلوچستان بر‌اساس سطح سواد و فرهنگشان به نظر من جواب داده است. همین که ساجده ساعت هفت صبح زنگ می‌زند و می‌گوید کتاب می‌خواند، برایم انگیزه‌دهنده است. همین که در مسافرت‌هایمان به سیستان و مناطق محروم آن می‌بینیم کتابی را که شب توزیع کردیم، صبح در ورودی یکی از کپرها در حال خوانده‌شدن به‌وسیله یک کودک 12 ساله است، یعنی این کار جواب داده است.

حق‌نژاد به ما می‌گوید: «بسیاری از این کودکان اگر کتاب نخوانند و افق دیگری به آنها نشان داده نشود، هرگز از کنج مطبخ‌ها و حاشیه خیابان‌ها رها نمی‌شوند. دختری که در منطقه محرومی از سیستان زندگی می‌کند و به‌دلیل سنت‌های بسته فرهنگی اصطلاحا نباید آفتاب و مهتاب ببیند، نیاز به این دارد که با کتاب آشنا شود تا در نهایت به جایگاه کسی مثل حمیرا ریگی، اولین فرماندار زن منطقه، برسد.

این حرکت‌ها و تلاش‌هایی که می‌شود و در بین نهاد‌های مردمی و سازمان‌های کمک‌رسان صورت می‌گیرد، باعث می‌شود که شخصی مثل حمیرا ریگی از دل این همه بحران اقتصادی و فرهنگی سربرکشد و به این شکل حصارهای بسته و غیر‌قابل پیشرفت فرهنگی را بشکند.»

برای بقیه هم بخوانید

کوله‌کتابی‌ها، اول هر کتاب که به مناطق محروم می‌فرستند، یک جمله نوشته‌اند و از بچه‌ها می‌خواهند این کتاب را برای بچه‌های کوچک‌تر و آنها که سواد خواندن ندارند، بخوانند. آنها با این کار از بچه‌ها می‌خواهند اگر مادرشان بی‌سواد است، برایش کتاب بخوانند تا بدانند که چگونه می‌توانند در زمینه‌های مختلف توانمند شوند.

منابع مالی تهیه این کتاب‌ها عمدتا از طریق خیرین تأمین می‌شود. داخل هر کوله حدود صد تا 200 کتاب قرار دارد. به‌طور کلی بین 500 تا600 هزار تومان هزینه هر کوله است. هر کسی بر‌اساس توان مالی‌ای که دارد، طرح را پوشش می‌دهد. حق‌نژاد می‌گوید: علاوه‌بر مسئله مالی، حمایت نیروهای بومی اهمیت ویژه‌ای برای ما دارد. تا زمانی که نیروهای بومی حمایت نکنند به‌هیچ‌وجه این طرح‌ها موفق نمی‌شوند.

۴۷۴۷