پژوهش‌های معتبر مشکل آب را به اقدامات انسانی و ساختار مدیریت آب منتسب نموده‌اند. در توصیف مشکل و عوامل پدیدآورنده‌ی آن سخن بسیار گفته شده است. شاید وقت رؤیاپردازی برای آرمانشهری است که علیرغم نامهربانی طبیعت، مشکل مدیریت آب را حل نموده است.

در آرمانشهر جابلسا اقلیم نامهربان است. منابع آب کم است. گذشتگان، بسیاری از منابع آب را نابود کرده اند. اما جابلسا توانسته است با ایجاد نظام مدیریت اجتماعی-اقتصادی منابع آب، نیازهای پایه‌ی همه مردمانش را به آب تامین کند. محیط زیست احیا شده است؛ معیشت کشاورزان به نحوی پایدار تامین شده است؛ توسعه اقتصادی و امکانات زیستی بشر به سد بی آبی نمی‌خورد و آب از منظر اقتصادی بهینه مصرف می‌شود.

سازمانی مستقل به نام «سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی آب» جابلسا، مسئولیت مدیریت آب را در سطح کلان عهده‌دار است؛ اما کار مردم به مردم سپرده شده است. وظیفه‌ی تأمین آب به دیگر مجموعه‌های دولتی و خصوصی واگذار شده و سازمان آب منحصرا بر وظایف حاکمیتی و نظارتی تمرکز نموده است. تأمین آب، مخصوصا تأمین نیازهای پایه، هنوز هم بر عهده‌ی دولت است؛ اما منحصراً در چارچوب تخصیص‌های «سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی آب» جابلسا و در ساختاری کاملا مجزا از آن، انجام می‌شود.

دولت جابلسا به مردم اعتماد کرده است و نه تنها همه اطلاعات خود از وضعیت آبی هر دشت را، به صورت شفاف در اختیار ذی‌نفعان دشت قرار داده است؛ بلکه مانند ایام کهن و با بازگشت به سنت نیکوی نیاکان، مدیریت منابع آب دشت، جمع‌آوری و انتشار اطلاعات و نظارت بر حسن اجرای قانون، با  هزینه‌ی خود بهره‌برداران، به شرکت‌های «معین دشت»، که با مشارکت بهره‌برداران هر دشت تاسیس شده‌اند، سپرده شده است.

دولت جابلسا دیگر به دنبال کنترل یکایک بهره‌برداران نیست. دولت مسئولیت آب دشت را به شرکت «معین دشت» سپرده و شرکت «معین دشت» را با خروجی‌های کلان (مثلا عدم افت سطح آب زیرزمینی دشت) کنترل می‌کند. بهره‌برداران در نظامی خودپایشی، خودشان اطلاعات برداشت آب خودشان را اندازه‌گیری و منتشر می‌کنند و مسئولیت جلب اعتماد همه‌ی ذی‌نفعان (مخصوصا دیگر بهره‌برداران و دولت) را عهده‌دار هستند. «معتمدین دشت» که خبرگان محلی مورد وثوق مردم و دولت در موضوع آب هستند، بر صحت اطلاعات منتشر شده از سوی بهره‌برداران، نظارت می‌کنند و همه‌ی این نظارت‌های متقابل مردم بر یکدیگر، در ساختاری شفاف و با استفاده از آخرین فناوری‌های اطلاعات، در معرض دید و داوری ذی‌نفعان قرار می‌گیرد. در جابلسا کنترل رسمی رفته است و شفافیت، مشارکت، آگاهی و گفتگو بین ذی‌نفعان، اعتماد آفریده است.

در جابلسا، بازی دزد و پلیس میان سازمان آب و مردم تمام شده است. آب مال مردم است و خودشان دارند با اعتماد به هم، آن را مدیریت می‌کنند. دولت جابلسا مسئول اطمینان از صحت عملکرد بهره‌برداران نیست. بهره‌بردار مسئول این است که به دیگر بهره‌برداران و دولت ثابت کند که آب را درست و قانونی مصرف کرده است. بنابراین دولت جابلسا وقت و انرژی کافی دارد که به وظایف ذاتی خودش برای برنامه‌ریزی کلان آب بپردازد.

«سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی آب» جابلسا به تمامی اطلاعات «بانک حق‌آبه» بیش از 600 دشت جابلسا دسترسی دارد. شرکت‌های «معین دشت»، اطلاعات حساب حق‌آبه دارندگان «مجوز مصرف» و «مجوز برداشت» هر دشت را در «بانک حق‌آبه»‌ی دشت، مدیریت می‌کنند. اطلاعات تمام منابع آب جابلسا از «رصدخانه‌ی ملی آب» دریافت و با اطلاعات مصارف آب که توسط بهره‌برداران و «معتمدین دشت» به «معین دشت» گزارش می‌شود، تجمیع می‌گردد. 

در جابلسا، «استانداردهای مصرف بهینه» برای تمام مصارف هر دشت تعیین شده‌اند و بهره‌برداران فرصت و امکان کافی برای تطبیق با این استانداردهای به مرور سخت شونده را داشته‌اند.

بخش خصوصی هم با مشارکت در ایجاد شرکت‌های «معین دشت» و هم با همکاری با بهره‌برداران برای تطابق با «استانداردهای مصرف بهینه» با استفاده از فناوری‌های جدید، اشتغال سازنده ایجاد کرده است.

«بازار حق‌آبه» تضمین می‌کند که هیچ نیاز جدید و اقتصادی، بدون آب نخواهد ماند. کشاورزان و صاحبان «مجوز برداشت» می‌توانند با بهبود سامانه‌های بهره‌برداری و مشارکت در «بازار حق‌آبه» معیشت خانواده و اقتصاد منطقه را ارتقا دهند.

هنگامی که توسعه‌ی جابلسا به آب جدیدی نیاز دارد، سازوکار «بازار حق‌آبه» تضمین می‌کند که هیچ نیاز جدید و اقتصادی، بدون آب نخواهدماند. متقاضی آب جدید به «معین دشت» مراجعه می‌کند. «معین دشت» بر اساس آخرین «استانداردهای مصرف بهینه»، «مجوز مصرف بهینه‌ی آب» را تهیه و به تصویب سازمان آب جابلسا می‌رساند. متاسفانه در جابلسا، سهل‌انگاری گذشتگان، آب بدون حق‌آبه‌بری برای متقاضیان آب جدید باقی نگذاشته است؛ اما این مشکل با راهکاری اقتصادی حل شده است. با تفکیک حق‌آبه از زمین و تفکیک «مجوز مصرف» از «مجوز برداشت»، دارندگان حق‌آبه می‌توانند در مصرف آب صرفه‌جویی کنند و حق‌آبه‌ی صرفه‌جویی شده‌ی خود را در سازوکار «بازار حق‌آبه»، به دارندگان «مجوز مصرف بهینه» بفروشند یا اجاره دهند.

تنها حق‌آبه‌ای می‌تواند به «بازار حق‌آبه» عرضه شود که با صرفه‌جویی در مصرف آب آزاد شده باشد. بنابراین، اشتغال کشاورزی از میان نمی‌رود و حتی افزایش انگیزه‌ی کشاورزان برای پیاده‌سازی سامانه‌های آبیاری نوین، اشتغال جدید ایجاد می‌نماید. تولید کشاورزان کم نمی‌شود و درآمدشان هم با فروش حق‌آبه‌ی صرفه‌جویی شده افزایش می‌یابد. مجموعه‌ای از اقدامات فناورانه و اجتماعی، با حضور مؤثر «معتمدین دشت» و بانک‌های اطلاعاتی، تضمین می‌کنند که تنها حق‌آبه‌ای مورد معامله قرار بگیرد که آب معادل آن واقعا وجود داشته و انتقال آن، اثرات جانبی زیادی نداشته باشد. ضمن آن که از هر انتقال، سهم محیط زیست کنار گذاشته می‌شود.

در جابلسا، صرفه‌جویی در مصرف آب یک فعالیت سودآور اقتصادی است و از همین رو، نهادهای مالی و سرمایه‌گذاران بخش خصوصی علاوه بر تامین، در صرفه‌جویی مصرف آب هم حضوری جدی دارند.

در گذشته، فشار تقاضای جدید به فشار سیاسی برای احداث سد و خط انتقال و نظایر آن و فشار اجتماعی برای چاه غیرمجاز منجر می‌شد؛ اما جابلسا توانست با طراحی و اجرای صحیح سازوکار «بازار حق‌آبه»، این فشار سیاسی و اجتماعی را به نیرویی برای افزایش بهره‌وری مصرف آب موجود و افزایش ارزش اقتصادی آب تبدیل نماید.

«سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی آب» جابلسا، هم با تعیین سازوکار معاملات و هم با ایجاد امکان حضور دستگاه‌های مسئول دولتی در بازار، با استفاده از ابزارهای اقتصادی از قبیل خرید تضمینی، پیش‌خرید، پیش‌فروش و انواع معاملات متصور در بورس کالا (نقدی، نسیه، سلف، آتی، اختیار معامله و …)، نسبت به تنظیم قیمت حق‌آبه اقدام می‌کند. نهادهای مختلف دولتی، حسب مورد، در «بازار حق‌آبه» حضور یافته، نسبت به خرید و فروش حق‌آبه یا اعطای یارانه و اخذ عوارض از آن اقدام می‌کنند. البته این حضور همواره با هماهنگی سازمان آب است و کلیه‌ی عملیات بازار، در سطح کلان (بین دشتی) توسط سازمان و در سطح خرد (درون دشتی) با نظارت ادارات تابعه‌ی سازمان، توسط شرکت‌های «معین دشت» انجام می‌شود. مثلاً سازمان حفاظت از محیط زیست جابلسا، در شرایط خشکسالی، نسبت به خرید حق‌آبه‌ی اضافی (غیر از حق‌آبه‌ی اولیه‌ی زیست محیطی) برای کمک به محیط زیست اقدام می‌کند و وزارت کشاورزی جابلسا با تخصیص یارانه‌ی خرید حق‌آبه، به کشاورزان در تولید محصولات مد نظر خود، مشوق ویژه می‌دهد.

خوشبختانه فناوری‌های جدید، به مرور، نیاز به مصرف آب را در کاربردهای مختلف کاهش می‌دهند. بنابراین دولت جابلسا توانسته است به مرور، استانداردهای مصرف آب را سخت‌گیرانه نماید و ازآنجا که سازوکار «معین دشت» و «معتمدین دشت»، ضامن اجرای این استانداردها بوده‌اند، به مرور و با معرفی فناوری‌های نوین، حجم کل «مجوزهای مصرف بهینه آب» کاهش یافته است. به این ترتیب، جابلسا توانسته است تهدید بزرگ نابهینگی مصرف آب در صنعت و کشاورزی جابلسا را به فرصتی بزرگ، برای کاهش عمق ورشکستگی آبی، با استفاده از ابزار بهینه‌سازی مصرف تبدیل نماید.

قیمت معاملاتی حق‌آبه در دشت‌های مختلف جابلسا متفاوت است؛ دولت جابلسا قیمت حق‌آبه را برای نیازهای پایه مدیریت می‌کند، اما معمولا در «بازار حق‌آبه» برای مصارف متداول اقتصادی دخالت نمی‌کند. توسعه انسانی و صنعتی نیاز به آب را به شدت افزایش داده است. به همین دلیل شرکت خصوصی بخارآب، به عنوان سرمایه‌گذار بخش خصوصی تمایل دارد بتواند آب را از دشت های پرآب‌تری نظیر بخارا به دشت‌های کم‌آب‌تری نظیر سمرقند منتقل کند. «سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی آب» جابلسا موافقت نموده است به سرمایه‌گذاران خصوصی اجازه بدهد حق‌آبه‌ی مورد نظر خود را از «بازار حق‌آبه» بخارا خریداری کنند و پس از رهاسازی سهم محیط زیست، که برای کنترل اثرات جانبی انتقال آب، علاوه بر سهم قبلی، در اختیار محیط زیست بخارا قرار می‌گیرد، آبی معادل بقیه آن حق‌آبه را به دشت سمرقند منتقل نموده، در «بازار حق‌آبه»‌ی سمرقند عرضه نمایند. این پروژه‌ها با نظارت شرکت آب و نیروی جابلسا، به عنوان نماینده‌ی ناظر دولت در طرح‌های کلان آب اجرا خواهندشد. متولیان تامین آب شرب دشت بلخ نیز به دنبال راهکاری مشابه هستند؛ اما از آنجا که تامین آب شرب جزو حقوق بشر است، امکان تامین اقتصادی آن از طریق سرمایه‌گذاری خصوصی در انتقال حق‌آبه بین دشتی ندارند و منتظر تایید اخذ یارانه دولتی برای این طرح هستند.

می‌دانیم برخی از قسمت‌های این تصویر از آرمانشهر مدیریت آب، با بسیاری از ذهنیات غالب کارشناسان آب ایران همسو نیستند. می‌دانیم مهاجرت از پارادایم مدیریت فنی-کنترلی فعلی ایران به مدیریت اقتصادی-اجتماعی آرمانشهری جابلسا، مخصوصا برای دولت، آسان نخواهدبود. اما اگر قرار بود داروهای کهنه بیمار را درمان کنند، تاکنون کرده بودند. نمی‌توان انتظار داشت بیماری مزمن و عمیق آب به سادگی آب خوردن درمان شود و داروی آن تلخ نباشد. خوشبختانه قرار است کسی بر کرسی وزارت نیرو بنشیند که طبیب حاذقی است. امیدواریم هم طبیب جرأت تجویز داروی تلخ و انجام جراحی دردناک را داشته باشد و هم دیگر ذی‌نفعان، مخصوصا سیاستمداران، با او همراهی کنند. آن هنگام، مشکل مدیریت آب حل شدنی و آرمانشهر جابلسا دست یافتنی است.

پینوشت: جابلسا در ادبیات کهن فارسی آرمانشهری است که در انتهای مشرق عالم قرار دارد. می‌دانیم بلخ و سمرقند و بخارا در جابلسا نیستند؛ اما استفاده از اسامی چون اصفهان و سمنان و خوزستان ما را از تمرکز بر توصیف آرمانشهر باز می‌داشت.

*کارشناس آب و الکترونیک

35224