هفت پروانه با بال‌های سفید، بالای باغچه‌ای با گیاهان وحشی پرواز می‌کنند. احتمالاً تنها پروانه‌های محوطه‌ی وسیع دانشگاه تهران هستند که در پاییزِ هنوز گرم تهران می‌خرامند. از روی بوته‌ی سبز جارو می‌پرند و روی علفی هرز می‌نشینند. این باغچه‌ی کوچک، تنها فضای سبز دانشگاه تهران است که با اصرار چندین ساله دکتر حسین آخانی، استاد دانشکده زمین‌شناسی هرس نشده و وحشی باقی مانده. نمونه‌ای از اقلیم و محیط زیست ایران. سرزمین پهناور ما که خطر انقراض بسیاری از گیاهان بومی تهدیدش می‌کند.

حسین آخانی سال‌هاست تحقیقاتش را روی محیط زیست و گیاهان بومی ایران متمرکز کرده و به این فکر می‌کند که در اقلیم بی‌آب و خشک ایران چه گیاهانی هنوز می‌توانند نفس بکشند، برگ کنند و گل بدهند. از همین روست که کنار باغچه‌ی گیاهان خودرو و بی‌نیاز به آبیاری، باغچه‌ی دیگری هم ساخته که خودش به آن می‌گوید مینیاتوری از گیاهان کویری ایران.

«اینجا یک باغچه‌ی تحقیقاتی است. مینیاتوری از کویر‌های ایران است. ترکیبی است از ماسه و شوره‌زار و دریاچه‌ی نمک. از جنوب ایران گز آوردیم. از خراسان و جا‌های دیگر هم گیاهانی دیگر. سعی کردیم این مینیاتور را درست کنیم که هم برای تحقیقات محیط زیستی مورد استفاده قرار بگیرد، هم برای ایجاد فضای سبزی که زیاد به آبیاری نیاز ندارد. چون این‌ها عمدتاً گیاهان بیابانی هستند و به گرمای شدید بسیار مقاوم‌اند.»

آخانی یک‌جا نمی‌ایستد، مدام از کنار این گیاه به پشت آن یکی گیاه می‌رود. راز گل را می‌داند و وقتی دست نوازش به برگ‌ها می‌کشد، خنده‌ی رضایت سرمی‌دهد. «این باغچه‌ای که می‌بینید اصلاً آبیاری نشده و به‌صورت نمونه ایجاد شده. این هم گیاه جارو است که بدون آبیاری سبز شده. ایده‌ی ما این است که باغچه‌هایی را آبیاری کنیم که بتوانند هم در زمستان گیاه داشته باشند و هم در تابستان. البته بر اساس سازش‌هایی که دارند.»

به سوسن آب ندهید

گوشه‌ای دیگر سه شاخه باریک و بلند با انحنایی نرم از دل خاک بیرون آمده‌اند. شاخه‌های گیاه نادر و بومی ایران که با اندکی بی‌توجهی به جمع هزاران گونه منقرض شده می‌پیوندد. آخانی می‌ایستد کنارشان. نام گیاه سوسن است همین چندوقت پیش، در اوج تابستان و خورشید گل داده بوده.

«سوسن به‌صورت خودرو در غرب ایران رشد می‌کند. شمال خوزستان و تالاب شیمبار و ایذه و جنوب فارس. این گیاه الگوی ما برای ایجاد فضای سبز بدون آبیاری است. به این دلیل که این گیاه پاییز که می‌شود برگ‌هایش درمی‌آید و تا اواخر خرداد ماه هست. یعنی زمانی که نیاز به آبیاری نیست. با بارندگی‌های زمستانه و بهاره آب می‌خورَد. بعد کاملاً خشک می‌شود تا اینکه در اوج تابستان یکباره گل می‌کند و فقط درصورتی گل می‌دهد که اصلاً آبیاری صورت نگیرد.» او از سال ۸۸ روی این گیاه تحقیقاتش را شروع کرده است.

«در چهارپنج‌سال اول این گیاه اصلاً گل نمی‌داد. رازش را آخر فهمیدم. دیدم در صورتی گل می‌دهد که باغچه مطلقاً آبیاری نشود. اگر آبیاری بشود گل نمی‌دهد. به همین دلیل برای مبارزه با کم‌آبی روی مدلی کار کردیم که بر اساس آن فضای سبز با مدل سوسن‌-جارو ایجاد شود. جارو در تابستان برگ می‌کند و سوسن در زمستان. خود سوسن هم در تابستان گل می‌دهد. اگر روی ترکیب این‌ها نهاد‌های مرتبط کار منظرسازی بکنند، با توجه به اینکه خود ما امکانات و نیروی انسانی‌اش را نداریم، می‌تواند نوعی فضای سبز پایدار ایجاد کند و مصرف شدید آب در کشور را کاهش دهد.»

راز سوسن

استاد دانشگاه تهران همواره از همه‌جای فلات ایران گیاهانی را برای پژوهش جمع کرده. سوسن را هم از ایذه و بعد‌ها جا‌های دیگر پیدا کرده و آورده به تهران و اکنون دارد پژوهشش را روی همین گیاه ادامه می‌دهد که با حمایت برند ایرانی تولیدکننده محصولات بهداشتی-آرایشی «شون» بخشی از هزینه‌های تجهیز و نگهداری گلخانه و پروژه پرورش گیاه سوسن تأمین شده.

«درست سال ۸۸ بود. پیازش را آوردم توی دانشگاه کاشتم. همیشه این سؤال برایم مطرح بود که چرا گل نمی‌دهد. تا اینکه یک سال لوله‌ای که باغچه را آبیاری می‌کرد خراب شد. آن سال این گیاه گل کرد؛ و جالب‌تر اینکه آن بوته‌ای که نزدیک باغچه‌ی بغلی بود و از آن باغچه آب می‌گرفت گل نکرد. این باعث شد پی ببریم که نباید این گیاه را آبیاری کرد. این گیاه پیاز دارد. باغچه‌ای که مراقبت ندیده سرسبزتر و قشنگ‌تر از آن چمنی است که مدام آبیاری می‌خواهد.»

دغدغه فضای سبز دارد و گیاه جارو را جایگزین مناسبی برای چمن می‌داند. «گیاه جارو ناجی فضای سبز است. در یک سال پوشش انبوه ایجاد می‌کند. همواره این گیاهان خودرو را به‌عنوان علف هرز قطع می‌کردند. بعد از سال‌ها که با مسئولان فضای سبز دانشگاه گفتگو داشتیم، قبول کردند که علف‌های هرز این یک‌قطعه را قطع نکنند. آن چیزی که شما می‌بینید همه خودرو است. علاوه بر پروانه‌هایی که می‌بینید، داخلش پرِ حشره است. انواع پروانه‌ها و سوسک‌ها و عنکبوت‌ها. وجود این حشرات برای پایداری فضای سبز اینجا خیلی مفید است. به این دلیل که باعث می‌شود این حشرات بومی شته‌ها را بخورند. اگر حشرات بومی زیاد بشوند، حشرات مهاجم دیگر نمی‌توانند وارد بشوند. چون اینجا در واقع دشمنشان زندگی می‌کند. حالا شما هی می‌خواهید چمن بکارید و جلو مردم را بگیرید که داخلش نشوند. خب بیایید همین فضای خودرو را ایجاد کنید که کسی هم داخلش نمی‌شود.»

اهداف پژوهش تازه

دوباره برمی‌گردد سمت باغچه مینیاتوری و از اهداف پژوهش تازه‌اش در همین باغچه می‌گوید. هدف نخست را ایجاد فضای سبز بدون نیاز به آبیاری عنوان می‌کند. «هدف اول این است که برای ایجاد فضای سبز از گونه‌های بومی استفاده کنیم. فضای سبزی که نیاز به آبیاری نداشته باشد. خدمت بزرگی است به محیط زیست ایران و به جلوگیری از ازدست‌رفتن منابع آبی کشور کمک می‌کند.»

هدف دوم حسین آخانی استفاده از ذخایر ژنتیکی این گیاهان است که کاربرد‌های زیادی دارند. «همین جارویی که می‌بینید می‌تواند برای نمونه به‌عنوان خوراک مورد استفاده قرار بگیرد. مثلاً دانه‌های این جارو را در ژاپن به‌عنوان خاویار گیاهی در هتل‌ها سرو می‌کنند. در صورتی که در ایران باغبان‌ها این گیاه را به‌عنوان علف هرز می‌شناسند و می‌کنند و دور می‌اندازند. این‌ها خودرو هستند و اگر در همین محیط ازشان مراقبت نکنیم می‌آیند و می‌کنند و می‌برند. به این ترتیب این‌ها علاوه بر فضای سبز منافع دیگری هم دارد. ما باید منابع غذایی را متنوع کنیم. به یکسری غذا‌ها عادت کرده‌ایم. یک زمانی، آدم‌هایی آمده‌اند و یک‌سری چیز‌ها را اهلی کرده‌اند و ما هم عادت کرده‌ایم. در صورتی که ضرورتی ندارد که ما هرروز برنج بخوریم. می‌توانیم غذا‌های دیگری بخوریم. برنج محصولی است که برای تولید نیاز به آب بسیارفراوانی دارد. در صورتی که اگر ما بتوانیم به‌جای برنج از خوراک دیگری استفاده کنیم و یک‌وعده‌ی غذایی در هفته را جایگزین برنج کنیم، آنگاه ضرب در تعداد جمعیت کشور کنیم، خواهید دید که میزان صرفه‌جویی در آب نجومی است. استفاده از این گیاهان به‌عنوان منابع غذایی جدید یکی دیگر از اهداف ماست.»

هدف سوم پژوهش هم ایجاد باغ گیاه‌شناسی است. «می‌خواهیم این‌ها را در جایی نمایش بدهیم. چرا که اگر تحقیقات دیگری در آینده صورت بگیرد این‌ها در دسترس خواهند بود. من اکنون دانش این را دارم که فلان گیاه در کدام بیابان این سرزمین رشد می‌کند، ولی باید بدانیم که آن گیاه به‌راحتی می‌تواند منقرض شود و از بین برود. جاده‌سازی بشود و غیره. اگر بتوانیم این گیاهان را به‌صورت زنده حفظ کنیم، محققان ما راحت به این‌ها دسترسی خواهند داشت.»

آخانی گلخانه‌ای را هم در کنار باغچه ساخته و برخی از گیاهان را آنجا پرورش می‌دهد. همان گیاهانی که از آبیاری بی‌نیاز باشند. اما آن باغچه مینیاتوری انگار بخشی از حیات اوست. آنچنان که با هیجان بسیار از یک زندگیِ دیگر توی همین باغچه حرف می‌زند: «توی دانشگاه یک خانواده‌ی روباه زندگی می‌کنند. از موقعی که این باغچه را درست کرده‌ایم، این‌ها آمده‌اند داخل تپه‌ها لانه درست کرده‌اند. دوبار هم خودمان شاهد بودیم که پرنده و گربه گرفته بودند و همینجا توی باغچه خوردند. مقداری حالت طبیعت هم پیدا کرده. برای کسانی که دنبال تحقیقات محیط زیستی و حیات‌وحش هستند هم جالب است. درواقع به‌نوعی داریم اکوسیستم را زنده می‌کنیم.»