سیدعلی قاسم‌زاده در گفت‌وگو با صلح خبر، با اشاره به جایگاه واقعه غدیر در ادبیات، تصریح کرد: واقعه غدیر نقطه عزیمت اندیشه شیعی است؛ زیرا مهمترین عقیده مذهبی ما که در همه ابعاد حیات مادی و معنوی انسان اثرگذار و به نوعی هم هدف است و هم مسیر و هم عامل و ابزار تمسک و تقرب، هم شاخص در سلوک عملی و هم معیاری در سبک زندگی معنوی و الهی، در همین روز تبیین، تعریف و ریل‌گذاری شده است.

وی افزود: در عقاید شیعه؛ به ویژه در امور اجتماعی اعتقاد به ولایت و امامت «ثقل اصغر» محور است، چنانکه خود حضرت علی (ع) در نهج البلاغه جایگاه امام را در میان مردم چون جایگاه میله سنگ آسیاب و محور دانسته است «اَنَّ مَحَلِّی مِنْهَا مَحَلُّ الْقُطْبِ مِنَ الرَّحَی».

دانشیار دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) اظهار کرد: ولایت یک عنصر تمیزدهنده است که در امتداد با کتاب خدا «ثقل اکبر» و در پیوند با ابدیت عامل بنیادین ترقی و تعالی انسان در دنیا و آخرت به شمار می‌رود، براساس عقاید اسلامی بدون حضور ولی خدا در زمین و زمان، دنیا اهلش را تحمل نمی‌کند «ولا الحجة لساخت الأرض بأهلها».

وی اعلام نمود: بنابراین هر انسان آزاده‌ای فارغ از افراط و تفریط ناشی از عقده‌های کور مخالفان مذهبی و یا غلو و غالی‌گری‌های برخی مدافعان و پیروان بی‌بصیرت به حضور ولی خدا در زمین، ایمانی استوار دارد.

قاسم‌زاده تاکید کرد: در این میان، پرتو پرفروغ ولایت حضرت علی (ع) و فرمان حق تعالی به رسول رحمت و هدایت یعنی حضرت محمد مصطفی (ص) آنچنان جهان‌گیر است که کسی را یارای انکارش نیست، گرچه برخی را به تحریف و تقلیل این واقعیت و انحراف کشانده است اما بازخوانی کتب حدیث اهل سنت از جمله صحیح مسلم و کتب روایت شیعی گویای حقیقت تاریخی واقعه غدیر در فرهنگ اسلامی است.

وی یادآور شد: طبیعی است که چنین موضوع با اهمیتی نمی‌تواند مغفول بماند به ویژه در منظومه فکری ادبای اسلامی و ایرانی این حادثه بازتاب بسیاری داشته است،  از این رو واقعه غدیر هم به سبب ماهیت اعتقادی که می‌تواند منعکس کننده دیدگاه یا باور شاعر یا ستاره در قبال مهمترین عوامل افتراق یا اشتراک فکری و عقیدتی باشد و هم از این منظر که از بهترین مضامین در جهت ارتقای معارف مخاطبان و غنای محتوایی اشعار و برانگیختگی عاطفی در شعر است، یکی از پربسامدترین مضامین مذهبی و معرفتی است که در شعر شاعران حوزه ایرانی- اسلامی بازتاب گسترده داشته است.

مدیر گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) تصریح کرد: اگر در بهترین و ماندگارترین اشعار فارسی توجه کنیم به سبب جهان‌بینی اسلامی- ایرانی و حس زیبایی شناسی تاریخی می‌توان گفت بسیاری از ماناترین اشعار فارسی مانند شعر عاشورایی «محتشم کاشانی» یا غزلیات زیبای «شهریار» چون «علی ای همای رحمت» در حوزه شعر آیینی سروده شده‌اند، این نکته اهمیت اشعار آیینی را در ادبیات فارسی نشان می‌دهد.

«کسایی» پرچمدار کاربرد مضمون غدیر در شعر

وی خاطرنشان کرد: موضوعات آیینی مانند واقعه غدیر سابقه تاریخی گسترده دارند، در شعر فارسی شاید «کسایی» پرچمدار شعر آیینی را بتوان نخستین کسی دانست که به مضامینی چون غدیر در شعر روی آورده است، بعد از او شاخص‌ترین شاعری که به موضوع ولایت حضرت علی (ع) اشاره کرده، «فردوسی بزرگ» است که در شاهنامه آشکارا به ولایت ایشان و موقعیت آن حضرت و پیامبر اکرم (ص) اشاره کرده است.

ترا دانش و دین رهاند درست/ در رستگاری ببایدت جست
وگر دل نخواهی که باشد نژند/ نخواهی که دایم بوی مستمند
به گفتار پیغمبرت راه جوی/ دل از تیرگیها بدین آب شوی
چه گفت آن خداوند تنزیل و وحی/ خداوند امر و خداوند نهی…
که من شهر علمم علیم در است/ درست این سخن قول پیغمبرست
گواهی دهم کاین سخنها ز اوست/ تو گویی دو گوشم پرآواز اوست
علی را چنین گفت و دیگر همین/ کزیشان قوی شد به هر گونه دین…
منم بندهٔ اهل بیت نبی/ ستایندهٔ خاک و پای وصی
حکیم این جهان را چو دریا نهاد/ برانگیخته موج ازو تندباد
چو هفتاد کشتی برو ساخته/ همه بادبانها برافراخته
یکی پهن کشتی بسان عروس/ بیاراسته همچو چشم خروس
محمد بدو اندرون با علی/ همان اهل بیت نبی و ولی
خردمند کز دور دریا بدید/ کرانه نه پیدا و بن ناپدید
بدانست کو موج خواهد زدن/ کس از غرق بیرون نخواهد شدن
به دل گفت اگر با نبی و وصی/ شوم غرقه دارم دو یار وفی
همانا که باشد مرا دستگیر/ خداوند تاج و لوا و سریر
خداوند جوی می و انگبین/ همان چشمه شیر و ماء معین
اگر چشم داری به دیگر سرای/ به نزد نبی و علی گیر جای
گرت زین بد آید گناه منست/ چنین است و این دین و راه منست
برین زادم و هم برین بگذرم/ چنان دان که خاک پی حیدرم..
اگر چشم داری به دیگر سرای/ به نزد نبی و علی گیر جای
گرت زین بد آید گناه منست/ چنین است و این دین و راه منست
برین زادم و هم برین بگذرم/ چنان دان که خاک پی حیدرم…

قاسم‌زاده یادآور شد: پس از «فردوسی» شاعری به نام «ربیع» که شصت هفتاد سال پس از شاهنامه به تقلید از آن، منظومه‌ای با نام «علی نامه» را سرود، به موضوع ولایت و غدیر اشاره کرده و اساساً منظومه خود را بر محور ستایش از آن حضرت بنا کرده است.

وی اعلام نمود: جدای از اشعار شاعرانی چون «منوچهری دامغانی» و «مسعود سعد سلمان» و چند تن دیگر در حوزه شعر خراسانی شاید هیچ شاعر دیگری مانند «ناصرخسرو» نمی‌توان یافت که آشکارا و با بسامد به واقعه غدیر پرداخته باشد؛ ابیات زیر نمونه‌ای از آن اشعار است:

بنگر که خلق را به که داد و چگونه گفت/ روزی که خطبه کرد نبی بر سر غدیر
دست علی گرفت و بدو داد جای خویش/ گر دوست او گرفت جز از دست او مگیر

دانشیار دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) عنوان کرد: از دیگر سو، اهمیت امام علی (ع) در تصوف برکسی پوشیده نیست، جز یک فرقه تقریباً تمام فرق شیعی یا سنی متصوفه با واسطه حضرت علی (ع) را شیخ و مراد خود می‌دانند و این موضوع آشکارا در اغلب آثار منظوم و منثور حتی در تذکره‌های عرفا آمده است.

وی یادآور شد: به تناسب این گرایش و علقه که به سبب مرام جوانمردانه و اخلاق و عرفان عمیق آن حضرت تقویت می‌شده، شاعران عارف مسلک و صوفی پیشه فارسی نیز به واقعه غدیر و ولایت امام علی (ع) اشاره کرده‌اند. از «سنایی غزنوی» گرفته تا «شیخ عطار نیشابوری» و «مولانا».

سنایی غزنوی:

هم نبی را وصی و هم داماد/ جان پیغمبر از جمالش شاد
نایب مصطفی به روز غدیر/ کرده در شرع خود مر او را میر
خوانده در دین و ملک مختارش/ هم در علم و هم علمدارش

عطار نیشابوری:

چون که او برگشت از حج‌الوداع/ در غدیر خم مکان کرد آن مطاع
جبرئیل از حضرت عزت رسید/ نزل از حضرت به پیش او کشید
پیش او از پیش حق آورد پیک/ آیه یا ایها بلغ الیک

مولانا:

دائم از ولایت علی خواهم گفت/ چون روح قدس «ناد علی» خواهم گفت
زین سبب پیغمبر با اجتهاد/ نام خود و آن علی مولا نهاد
گفت بر هر کس منم مولا و دوست/ ابن عم من علی مولای اوست

این استاد دانشگاه تأکید کرد: «سعدی شیرازی» نیز آشکارا حضرت علی (ع) را «ولی» می‌خواند: «جوانمرد اگر راست خواهی ولی است /  کرم پیشه شاه مردان علی است» در قصیده‌ای از قصاید خود نیز مستقیم به شرح و توصیف واقعه غدیرخم پرداخته است:

به آن روزی که وحی آمد نبی را/ که از پالان اشتر ساخت منبر
که بعد از مصطفی در کلّ عالم/ نَبُدْ فاضل‌تر و بهتر ز حیدر
پس از احمد امام حق علی دان/ که بود او نفس معصوم مطهّر

وی اظهار کرد: دامنه انعکاس واقعه غدیر در شعر فارسی محدود به شاعران بنام یاد شده نیست؛ به ویژه پس از ظهور سلسله صفوی این گرایش رشد چشمگیری یافت و از «جامی» تا دیگر شاعران فارسی مانندِ «بابا فغانی، صائب تبریزی، ‌فیاض لاهیجی، نظیری نیشابوری، عاشق اصفهانی، میر شمس الدین فقیر دهلوی، وصال شیرازی، قاآنی شیرازی، ‌وامق یزدی، اختر طوسی، نسیم شمال، صبوری کاشانی، ‌ملک الشعرای بهار» در این باره اشعار درخشانی سرودند.

مدیر گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) اعلام نمود: حسن ختام بازتاب واقعه غدیر را در شعر کهن این شعر «ملک الشعرای بهار» قرار می‌دهیم که سروده:

در غدیرخم امروز، باده‌ای به جوش آمد/ کز صفای او روشن، جان باده نوش آمد
وان مبشّر رحمت، باز در خروش آمد/ کان صنم که از عشّاق، برده عقل و هوش آمد
با هیولیِ توحید، در لباس انسانی/ در غدیرخم یزدان، گفت مر پیمبر را
کز پی کمال دین، شو پذیره حیدر را/ پس پیمبر اندر دشت، بر نهاد منبر را
برد بر سر منبر، حیدر فلک فر را/ شد جهان دل روشن، زان دو شمس روحانی
گفت بشنوید ای قوم! قول حق تعالی را/ هم به جان بیاویزید! گوهر تولاّ را
پوزش آورید از جان، این ستوده مولا را/ این وصیّ بر حق را، این ولیّ والا را

مضمون غدیر در شعر معاصر

وی تأکید کرد: اگر مطابق پذیرش عام، آغاز تاریخی شعر معاصر را ظهور «نیما» بدانیم، گرچه زمینه‌های اولیه آن پیشتر وجود داشت، تاریخ شعر معاصر را با توجه به اهمیت وقایع و تفاوت دیدگاه و انتقال پارادایمی می‌توان به دو دوره کلی شعر عصر پهلوی و شعر انقلاب اسلامی تقسیم کرد.

قاسم‌زاده اعلام نمود: در شعر عصر پهلوی با وجود گرایش برخی شاعران متأخرتر چون «گرمارودی، شهریار، صفارزاده و هراتی» که به نوعی از شاعران مخضرم هستند (که هم پیش از انقلاب و هم پس از انقلاب را درک کرده‌اند) به اشعاری با موضوعات دینی؛ اما شاعران برجسته معاصر پهلوی به سبب تجربه‌های جدید یا مدرن‌سرایی و غرب‌گرایی مضمونی و مکتبی به خصوص در قالب‌های تازه و نو چندان به موضوعات مذهبی چون غدیر نپرداخته‌اند.

این استاد دانشگاه یادآور شد: به ویژه اینکه سرودن اشعار تاریخی و مناسبتی به سبب نبود مشوق حاکمیتی و حتی گاه تقابل حکومت پهلوی با مظاهر آیینی چندان استقبال نمی‌شده است و سرایش شعر «علی ای همای رحمت…» شهریار بیشتر یک اتفاق درخشان بود تا یک جریان ادبی؛ اما در شعر انقلاب (چه در قالب نو و چه در شکل سنتی) به سبب تحولات بنیادینی که گفتمان انقلاب در سپهر فکری ایرانیان به ویژه در ساحت هنر و ادب فارسی ایجاد کرده بود و شکل‌گیری حکومت دینی با محوریت ولایت فقیه و شکل‌گیری نهادها، موسسات و مراکز مختلف فرهنگی و ایجاد رقابت در به تصویر کشیدن موضوعات مذهبی و عقیدتی از یک سو، و ظهور و بروز شاعران دینی ومعتقد به مبانی انقلاب اسلامی از دیگر سو، گرایش به سرایش اشعار مذهبی و آیینی به خصوص با محوریت ولایت و واقعه غدیر و حادثه تراژیک عاشورا رشدی روزافزون پیدا کرد.

وی افزود: «علی موسوی گرمارودی، علی معلم دامغانی، محمد حسین شهریار، سلمان هراتی، سید حسن حسینی، قادر طهماسبی، امیری اسفندقه، یوسفعلی میرشکاک، علی رضا قزوه، فاضل نظری، قربان ولیئی» از مهمترین و معروفترین این دست از شاعران هستند که به موضوعاتی چون غدیر، عاشورا، فرهنگ انتظار بیش از پیش توجه کردند و به مناسبت‌های سیاسی و اجتماعی و تاریخی به خلق معانی تازه روی آوردند.

دانشیار دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) خاطرنشان کرد: تنوع و نوآوری مضمونی و عاطفی به ویژه درآمیختن حماسه و غنا به اشعارشان رنگ و بویی تازه و متناسب با روح و حس زمانه بخشید و مخاطبان فراوانی را به خود جلب کردند.

وی با اشاره به واقعه غدیر در ادبیات جهان، اظهار کرد: از حوزه شعری افغانستان کنونی گرفته که تقریبا به تقلید از جریان‌های شعر فارسی و در راستای تحولات اجتماعی و فکری در ایران به موضوعات مختلف روی می‌آورند؛ به ویژه شاعران مقیم در ایران که البته گاه در ایران جریان‌سازی نیز کرده‌اند و بسیار در شعر شاعران ایرانی اثرگذار بوده‌اند؛ چون «محمد کاظم کاظمی، عارف حسینی و ابوطالب مظفری و سید ضیا قاسمی» که الحق شعرهای ناب با مضامین بلند و تصاویر قوی و زبان غنی با عاطفه سرشار از خود به یادگار گذاشته اند و بر غنای شعر مبا این حال به اشاراتی کوتاه در باب واقعة غدیر در ادبیات جهان اکتفا می‌کنم.

قاسم‌زاده افزود: در ادبیات عرب نیز این موضوع با شدت و ضعف در ادوار مختلف بازتاب داشته و دارد، معروف است نخستین شاعری که به روز غدیر خم و عید ولایت اشاره کرده، شاعر خود پیامبر؛ یعنی «حسان ثابت انصاری» بود با ابیات زیر:

یُنادیهمُ یومَ الغدیرِ نبیُّهمْ
بخمٍّ و اسْمَعْ بالرسولِ مُنادیا
فقال فمن مولاکمُ ونبیُّکمْ
فقالوا ولم یُبدوا هناک التعامیا
الهُکَ مولانا وانتَ نبیُّنا
و لم تَلْقَ منّا فی الولایهِ عاصیا
 قال له قم یا علیُّ فانّنی
رضیتُکَ من بعدی اماماً و هادیا…

وی تأکید کرد: لطف و تشویق پیامبر و دعای خیر پیامبر(ص) همراه شد که «ای حسّان تا زمانی که با زبان خود ما اهل بیت را یاری می‌کنی مویَّد به روح‌القدس باشی» پس از حسان بن ثابت،‌ می‌توان از شاعرانی مانند «حمانی افواه، دعبل خزاعی، ابواسماعیل علوی» یاد کرد.

دانشیار دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) عنوان کرد: البته امروز نیز به برکت انقلاب اسلامی و گسترش فرهنگ شیعی در کشورهای مختلف عرب زبان از جمله عراق، سوریه، لبنان و چند کشور دیگر شاعران گاه و بیگاه در اشعار خود به واقعه غدیر اشاره داشته‌اند.

وی اظهار کرد: در قلمرو شعری زبان فارسی به ویژه شاعران شبه قاره چون هند و پاکستان توجه به غدیر خم و ولایت و امامت حضرت علی (ع) بسیار گسترده است، اشعار دکتر «اخلاق آهن»،  لعل نهرو دهلی، نمونه اعلای آن است که تازه‌ترین شعر او درباره حضرت علی (ع) به شرح ذیل است:

به عرش گوش نهادم شبی بحمدالله/  ز قدسیان بشنیدم، علی ولی الله
خوشم که مهر ولی خدا نصیبم شد/ روم به‌شوق زیارت به‌دیدن آن ماه
جهان کفر بیاد جلال وی لرزد/ بیا به بازوی خیبرکنش بریم پناه
به‌روز جنگ احد آسمانیان دیدند/ که کوه کفر زبون گشت پیش او چون کاه کنم

قاسم‌زاده تصریح کرد: در کشورهایی نظیر تاجیکستان، آذربایجان، ترکیه و بالکان به ویژه آلبانی نیز شاعران بسیاری حضور داشته و دارند که به موضوعات مذهبی مخصوصاً غدیر توجه ویژه داشته‌اند که خود از منظر تصویرسازی، بلاغی، زبانی و مضمونی نیازمند تحقیق و پژوهشی جداگانه است.

وی با اشاره به زیباترین شعر یا قطعه ادبی که درباب غدیر سروده شده، اعلام نمود: این موضوع بیشتر از اینکه علمی باشد؛ ذوقی است و هرکس مطابق با سلیقه خویش با سبک شعری یا مضمون خاصی بهتر ایجاد قرابت عاطفی و معنوی دارد. بنده بیشتر به سه غزل ذیل اشاره می‌کنم که با محوریت حضرت علی (ع) سروده شده است؛ اولی از علیرضا قزوه و دو شعر از دوست فرهیخته و شاعر گرامی آقای دکتر ولیئی.

شعر غدیری قزوه:

کاروان از هفت شهر عشق و عرفان بگذرد/ راه بیت‌الله اگر از هند و ایران بگذرد
مهربانا یک دو جامی بیشتر از خود برآ/ مست‌تر شو تا غدیر از عید قربان بگذرد
«خون نمی‌خوابد» چنین گفتند رندان پیش از این/ کیست می‌خواهد که از خون شهیدان بگذرد؟
نغمه‌اش در عین کثرت، جوش وحدت می‌زند/ هر که از مجموع آن زلف پریشان بگذرد
پردة عشّاق حاشا بی‌ترنّم گل کند/ شام دلتنگان مبادا در غم نان بگذرد
وای روز ما که در اندوه و حرمان سر شود/ حیف عمر ما که در دعوا و بهتان بگذرد
خون سهراب و سیاوش سنگفرش کوچه‌هاست/ رستمی باید که از این آخرین خوان بگذرد
کاشکی این روزها بر ما نمی‌آمد فرود/ حسرت این روزها بر ما فراوان بگذرد
کافر از کافر گذشت و گبر یار گبر شد/ کاش می‌شد تا مسلمان از مسلمان بگذرد
حال و روز عاشقان امروز بارانی‌تر است/ نازنینا اندکی بنشین که باران بگذرد
از شراب مشرق توحید خواهد مست شد/ گر نسیم هند از خاک خراسان بگذرد

شعر دوم سروده قربان ولیئی در مدح امام علی (ع):

ای سلسله در سلسله در سلسله مویت/ وی آینه در آینه در آینه رویت
چشمان تو، چشمان تو، چشمان تو، هو هو/ حق حق، چه بگویم چه من از این همه اویت؟…
هر سبز که از خاک برآید، کلماتت/ در چاه فرو ریخته اسرار مگویت
ای زمزمۀ هر شب تنهایی جبریل/ وی زمزم آواز خداوند، گلویت
دریایی و هر چشمه به ژرفای تو جاری/ فردایی و هر لحظه شتابنده به سویت

شعر سوم سروده قربان ولیئی:

تا حس شود صدای تو، آب آفریده شد/ چشمت غریب بود، شهاب آفریده شد
تحریر گام‌های تو را در جواب آب/ رودی که می‌رسد به شتاب آفریده شد
بی مهر تو چه می‌گذرد بر شب قلوب؟/ دوزخ جواب بود و عذاب آفریده شد
ربط تو با تراب در ابهام مانده بود/ صحرای تشنه کام و سحاب آفریده شد
پرسش مهیب بود: خدایا چگونه‌ای؟/ کعبه دهان گشود و جواب آفریده شد

انتهای پیام