جامعه > میراث فرهنگی و گردشگری – ایسنا نوشت: راه زیاد است و مسیر پرپیچ و خم. بیش از دو ساعت مسیر پر پیچ و خم «اهواز»، «ایذه»، «پیان»، «دره‌لب» و سرانجام «کل‌چمدار» و «دره شمی» را باید گذراند تا به پایان دنیا برای «مرد شمی» رسید،‌ محوطه‌ای که برای بیرون آوردن تاریخ‌اش به 200 سال کاوش نیاز دارد.

این‌جا یک دره است با دشتی سرتاسر پیاز «سی‌سنبلی» و برگ‌های سبزرنگ‌اش که می‌گویند دوای درمان «نقرس» است. اما به جز این گیاه دارویی، ‌توده‌های انباشته از سنگ‌های بزرگ دومین چیزی است که تاریخ را به این نقطه از دودمان «الیمایی‌ها» پیوند می‌دهد.

۷۹ سال پیش وقتی «آرول اشتاین»ِ مجارستانی، طراح برنامه‌های «جاده‌های کهن» با قاطر به سمت «مال‌میر» (لرستان کنونی) می‌رفت، در این نقطه نشانه‌هایی از مجسمه «مرد شمی» را دید و آن را از زیر خاک بیرون آورد، تا دوره عیلامی نشانه‌های جدیدی از خود بروز دهد، اشتاین با این کشف در حدود یک هفته در این محوطه کاوش می‌کند و از آن به بعد تا 4 سال پیش هیچ گروه باستان‌شناسی به این محوطه نمی‌آید.

جعفر مهرکیان، باستان شناس و متخصص دوره الیمایی سال 61 برای نخستین‌بار قدم به این محوطه گذاشت و مطالعاتی در آن انجام داد، اما از 4 سال پیش با مستقرشدن یک تیم کاوش، سرپرست گروه باستان‌شناسی محوطه «دره شمی» را بر عهده گرفت و حالا رئیس ایرانی هیات مشترک ایتالیا و ایران در این محوطه تاریخی و دارای اهمیت است، به اندازه‌ای که بنا بر ادعای خودش، سید محمد بهشتی، رئیس پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری از او می‌خواهد همیشه در این محوطه تاریخی کاوش داشته باشد.

اهمیت این محوطه تاریخی آنقدر است که کارگران روستای کل‌چمدار شهرستان ایذه در خوزستان نیز در زمان کاوش، زمین‌هایشان را در اختیار این گروه باستان‌شناس قرار می‌دهند تا شاید تداوم فعالیت‌ها در محوطه شمی بتواند نقش تمدن الیمایی را بیش از گذشته در تاریخ پنهان ایران کشف کند. 

مهرکیان و تیم کاوش باستان‌شناسی‌اش روزهای پایانی فصل سوم کاوش در این محوطه تاریخی را پشت سر می‌گذارند، البته در حال حاضر تیم باستان شناسی ایتالیایی در محوطه حضور ندارند، چون مدت اعتبار پاسپورت‌شان به پایان رسیده و قرار است اسفند ماه خود را به ایذه برسانند.

مانا روحانی، عضو هیات کاوش مشترک ایران و ایتالیا در «دره‌شمی»و کارشناس ارشد باستان‌شناس فصل سوم کاوش در شمی، درباره کارگاه 14 که به کارگاه 15 متصل است برای خبرنگاران حاضر در این بازدید توضیح می‌دهد. او فصل کنونی کاوش در این محوطه را تمدید فصل سوم می‌نامد.

هدف نخست‌مان کشف «تخت‌گاه» بود

به گفته‌ روحانی، در فصل نخست کاوش، باستان‌شناسان پیگیرِ «نیایشگاه» یا «تختگاهی» که «اشتاین» در سال‌های گذشته آن را بررسی کرده بود، بودند؛ به همین دلیل چند ترانشه‌ی دیگر در این محوطه ایجاد شد و نخستین آرامگاه سردابه‌ای و یک سازه آجری در سایت مشخص شد، سازه‌هایی که از سنگ‌های قواره شده بدون ملات ساخته شده بودند.

این باستان‌شناس درباره‌ی یافته‌های فصل دوم کاش نیز بیان کرد: در این فصل بیشترین هدف سازه‌های «معماری» و «آئینی» بود، که چهار ‌آرامگاه شناسایی شد و مهمترین آن یک آرامگاه «سردابه‌ای سنگی» بود که برخلاف دو آرامگاه سردابه‌ای «گلالک» و آرامگاه سردابه‌ای «صالح داوود» که تخمین می‌زنند قدمت آن مربوط به این دوره است، با سنگ کار شده؛ در حالیکه آن آرامگاه کشف شده‌ی جدید با آجر ساخته شده و به نظر می‌رسد که قدیمی‌تر باشد.

او با بیان این‌که در بررسی سطحی سفال‌ها، آن‌ها کاملا فراهخامنشی هستند و سکه‌های مسی بی‌ارزشی از دوره‌ی الیمایی کشف شده، گفت: در این فصل یک‌سری تکه پاره سفال نیز مرمت شدند، همچنین یک درسنگی از آرامگاه دیگری در این محوطه به دست آمد.

این کارشناس ارشد باستان‌شناس با تاکید بر این‌که در سومین فصل کاوش علاوه‌بر شناسایی شدن سازه‌ی «تختگاه اشتاین» به یک آرامگاه محصور رسیده‌اند، ادامه داد: در تمدید کاوش‌های فصل سوم تلاش کردیم کار به سکوهای این آرامگاه محدود شود، همچنین در پیگیری‌ها به پیِ نیایشگاه رسیدیم.

کشاورزان روی «شمی» زراعت می‌کنند

اما یکی از مهمترین مواردی که روحانی، عضو هیات باستان‌شناسی محوطه «شمی» به آن اشاره می‌کند، ذکر این نکته است «چون محوطه کاملا کشاورزی است، مجبوریم هر سال سایت را ببندیم.» این نکته در ادامه توضیحات مهرکیان به خبرنگاران نیز بارها مطرح می‌شود.

جعفرمهرکیان، مسئول ایرانی هیات مشترک باستان‌شناسی ایران و ایتالیا در «شمی» در این زمینه گفت: این محوطه به طور کامل یک محوطه کشاورزی است و منبع درآمد مردم زمین‌های سنگلاخی آن است، بنابراین باید رعایت کنیم تا به منبع درآمد مردم آسیبی نرسد،‌ در حال حاضر نیز بررسی و کاوش روی محوطه‌هایی انجام می‌شود که مردم روی‌ آن‌ها کشاورزی نمی‌کنند.

او ادامه داد: چون هنوز این زمین‌ها تملک نشده‌اند، زحمت کار کاوش زیاد شده است، بنابراین باید با مردم هماهنگ باشیم که زمین‌های کشاورزی و زراعت‌شان آسیب نبینند.

او در ادامه به بیان توضیحاتی درباره‌ی وجود برخی آثار ارزشمند و گاها بی‌ارزش در این محوطه اشاره کرد و گفت: در نقاطی از محوطه، با مقدار زیادی سنگ انباشته روبه رو هستیم. یعنی هرجایی که سنگی غیرقابل استفاده بوده که نیازی به آن نداشتند، آن‌ها را در یک نقطه روی یکدیگر انباشته می‌کردند. همچنین تا کنون زیر برخی از این سنگ‌های انباشته ساز‌ه‌های بدوی پیدا کرده‌اند که به نظر نمی‌آید آن‌ها متعلق به افرادی باشند که این تیم کاوش دنبال فرهنگ آن‌هاست.

این باستان‌شناس با اشاره به کشف چند گور دسته‌جمعی و منفرد در محوطه که متاسفانه حفاران غیرمجاز بخش زیادی از آن‌ها را تخریب کرده‌اند، گفت: با وجود این تخریب‌های گسترده، ما همچنان مطمئن هستیم که اطلاعات ارزنده‌ای از این بخش به دست می‌آوریم.

او حضور بیش از حد حفاران غیرمجاز تا قبل از آغاز کاوش‌ها در این محوطه را نبود حضور فیزیکی باستان‌شناسان در محوطه دانست و ادامه داد: به همین دلیل معتقدم مقصر ما بوده‌ایم نه مردم. چون آن‌ها در این محوطه زندگی می‌کنند و برای کشاورزی مجبورند به طور دائم سنگ‌ها را جابجا کنند.

مهرکیان زمین‌های «تختگاه» را غیر قابل کشت دانست و گفت: کشاورزی تا مرز تختگاه کشیده شده، اما از آن نقطه به بعد زمین‌ها غیرقابل کشت بوده‌اند، بنابراین یک حجم عظیم سنگ‌های محوطه در این بخش دپو شده‌اند.

او همچنین با بیان این‌که روی سطوح صاف «محوطه شمی» معمولا بناهای آئینی برای حضور گسترده‌تر مردم درست می‌شده است، گفت: سکوهای آئینی اول سنگ‌های تراشیده و دیگر سنگ‌ها خشکه چین‌اند. همچنین از ویژگی معماری این‌ محوطه می‌توان به استفاده از سنگ‌های خشکه چین بدون ملات اشاره کرد و این نکته که سنگ در این محوطه به عنوان تنها مصالح بوم‌آور منطقه است.

این باستان‌شناس در ادامه با اشاره به استفاده از آجر در این محوطه گفت: با این اقدام می‌خواستند بناهای متفاوتی درست کنند. چیزی که برایشان هزینه‌بر بوده است، چون تولید آجر در محوطه معمولی نبوده است.

سرپرست ایرانی هیات مشترک ایران و ایتالیا در «شمی» با اشاره به آسیب‌های زیادی که به یکی از سنگ‌های قرار گرفته در محل کشف «مرد شمی» وارد شده، گفت: به نظر می‌رسد این زخم‌ها شبیه زخم‌هایی است که سال‌ها پیش به تن مرد پارتی شمی وارد شده است. بنابراین انتظار داریم تا سازه‌ی اول را در بخش دیگر محوطه ببینیم، اما چون زمین زیر کشت کشاورزان است، فعلا امکان کار نداریم تا سازه‌های مرتبط با تختگاه را به دست آوریم، هرچند باید توجه کرد که روی تختگاه، هیچ کاربری مسکونی یا زندگی وجود ندارد.

مهرکیان وجود سکوهای ساده، منظم و برخی سنگ‌های تراشدار و تزئینی در این محوطه را نشان از شکوه آن محوطه در گذشته دانست و گفت: با پیشامدگی و پست رفتگی‌های موجود این سکو یک حالت تزئینی داشته است، البته فروپاشیدگی‌هایی نیز در این بخش وجود دارد که به دلیل رخ دادن احتمالی یک رویداد تاریخی، بخش‌هایی از محو طه دچار فروپاشی شده است.

او از مطالعات زیادی که روی این سکو برای به دست آوردن اطلاعات بیشتر انجام شده، خبر داد و گفت: همه‌ی سنگ‌ها منظم، مکعبی و مشخص و در یک تراز هستند. با این وجود در برخی از بخش‌ها به مکان‌های مقدس برخورد می‌کنیم، در بخش‌های محقری که فعالیت‌های انسانی و معماری منحصربه فرد با چهار متر سازه وجود دارد.

این باستا‌ن‌شناس با اشاره به وجود یک گور دسته‌جمعی و منحصربه فرد در بخش شرقی محوطه «شمی» گفت:‌ در زیر زمین بنایی با 3 در 4 متر مساحت وجود دارد که همه‌ دیواره‌ها، ‌کف، سقف، در ورودی و پلکان آن کاملا سنگی است. آن را شاهکار هنر معماری می‌دانیم، اما متاسفانه به دلیل حفاری‌های غیرمجازی که در این محوطه رخ داده مجبور به نصب داربست در پایین شده‌ایم تا امکان شکستن بخش‌هایی از سقف و آسیب بیشتر به مقبره کمتر شود.

این متخصص دوره الیمایی با بیان این‌نکته که در تمام سطح 50 هکتاری محوطه به جز آرامگاه و سازه‌های معماری، آئینی یا نمایشگاه هیچ نوع دیگری وجود ندارد و منطقه مسکونی نیست، ادامه داد: شاه‌نشین محوطه بالای قله «بیله‌وا» قرار دارد. در واقع زندگی مردم در این محوطه و در دوره الیمایی چریکی بوده است. دوره‌ای تاریخی و کم‌شناخته‌ی تاریخی که مردم‌اش پس از سلوکی‌ها بر خوزستان مسلط شدند، آن‌ها جنگ و گریز می‌کردند تا موقعیت خود را تثبیت کنند. 

وقتی پای حفاران غیرمجاز درمیان است

مهدی فرجی، مسئول بخش شرقی «دره شمی» نیز درباره‌ی محوطه‌ی شرقی شمی و یافته‌هایشان توضیح داد.

او با ایستادن روی سطحی که «تراس خانجان» نامیده می‌شد، گفت: در این فضا بناهای مربع‌شکل بدون ملات شامل اتاق، ستون و پاشنه‌های در وجود دارد. هرچند سمت شرقی هم توسط حفاران غیرمجاز کامل تخریب شده است، اما بررسی‌های بیشتر اطلاعات ارزشمندی درباره محوطه می‌د‌هد.

او با اشاره به فرستادن سفال‌هایی از دیوار یکی از پی‌گردون‌های این محوطه به ایتالیا برای بررسی روی قدمت این سازه‌ها گفت: در این بخش از محوطه چند اسکلت کودک به دست آمد که متاسفانه بخشی از آن‌ها نیز توسط حفاران غیرمجاز کاملا تخریب شده است.

فرجی همچنین به یکسان بودن روش تدفین مردگان قبل و بعد از اسلام در این محوطه اشاره کرد و گفت: براساس اطلاعات به دست آمده به نظر می‌رسد پس از دفن «مرد پارتی» این محوطه به عنوان قبرستان شکل می‌گیرد، جاییکه هیچ تدفین منفردی وجود ندارد. 

یکجانشین کردن عشایر روی تاریخ الیمایی‌ها

مهرکیان خبرنگاران را به بالای دره شمی یعنی «محوطه کل چمدار» برد، جائی که رضاشاه در حدود 80 سال پیش برای یکجانشین کردن عشایر به خصوص بختیاری‌ها تعدادی بنای اصفهانی و شوشتری را دول به خدمت گرفت و آن‌ها در این محوطه و روی سازه‌های قدیمی برای عشایر خانه ساختند.

او ادامه داد: در حال حاضر روی بخش‌هایی از محوطه حفاری کرده‌ایم، همچنین در سه سال گذشته سنگ‌ها برداشته و زمین‌ها قابل استفاده شده‌اند. با این وجود بی‌تردید خانه‌ها روی آثار تاریخی قرار گرفته‌اند.

۴۷۲۳۶

This entry passed through the Full-Text RSS service – if this is your content and you’re reading it on someone else’s site, please read the FAQ at fivefilters.org/content-only/faq.php#publishers.

RSS