برترین‌ها: زلزله از جمله اتفاقات و حوادث طبیعی و ناگوار است که به‌صورت ناگهانی رخ می‌دهد و در کمترین زمان ممکن، خسارات جانی، مالی و روحی زیادی را به انسان وارد می‌کند. با تمامی پیشرفت‌های فناوری در سال‌های اخیر، هنوز هم پیش‌بینی رخ دادن زلزله در لحظه غیرممکن است.

پیش‌بینی زلزله اگر به معنی پیش‌بینی دقیق رخ دادن محل و زمان زلزله باشد، با دانش فعلی بشر غیرممکن به نظر می‌رسد هرچند می‌توان با بررسی شواهد و رفتار‌های زمین، مکان، زمان و شانس بروز زلزله را پیش‌بینی کرد.

زلزله چیست؟

لرزش شدید و ناگهانی پوسته‌های جامد زمین، ساده‌ترین تعریفی است که می‌توان از زمین‌لرزه یا زلزله ارائه کرد. در هنگام رخ دادن زلزله، افزایش فشار در لایه‌های درونی زمین منجر به حرکت سنگ‌ها در امتداد سطح شکستگی می‌شود. این سطوح شکستگی که با حرکت همراه هستند با نام گسل شناخته می‌شوند.

آزاد شدن فشار و انرژی در هنگام بروز زمین‌لرزه معمولاً به‌صورت آنی رخ نمی‌دهد و با پیش‌لرزه‌ها و پس‌لرزه‌هایی همراه است. البته این موضوع را باید در نظر داشت که ما همیشه از زلزله شدیدتر به‌عنوان زلزله اصلی یاد می‌کنیم، اما از نظر زمین‌شناسی، تمامی لرزه‌ها در راستای رهاسازی انرژی زمین رخ داده است.

پیش‌لرزه‌ها اغلب در فاصله نزدیک به زلزله رخ می‌دهند و شدت بروز آن‌ها نیز با نزدیک شدن به زلزله اصلی، افزایش می‌یابد. پس‌لرزه‌ها هم ممکن است حتی تا سال‌ها بعد از بروز زلزله اصلی، ادامه داشته باشد. در نظر داشته باشید که هرچند از نظر آماری می‌توان رفتار‌های زمین را پیش‌بینی کرد، اما باز هم نمی‌توان از این دستورات به‌عنوان یک پیش‌بینی جامع استفاده کرد. بسیاری از زلزله‌های رخ‌داده در تاریخ بدون هیچ پس‌لرزه یا پیش‌لرزه قابل‌مشاهده رخ داده است که راه را برای پیش‌بینی زلزله دشوارتر می‌کند.

مقیاس اندازه‌گیری زلزله

مقیاس‌ها و روش‌های اندازه‌گیری متفاوتی برای بررسی شدت زلزله مورداستفاده قرار می‌گیرد که مشهورترین آنها، مقیاس بزرگی ریشتر است. در سال ۱۹۳۵ میلادی، چارلز فرانسیس ریشتر و بنو گوتنبرگ روشی را برای اندازه‌گیری میزان شدت زلزله ارائه کردند که به آن مقیاس ریشتر گفته می‌شود.

میزان حرکت در واحد اندازه‌گیری ریشتر با پلکان ۳۱ برابری حرکت می‌کند. در واقع زلزله ۲ ریشتر، ۳۱ برابر شدیدتر از یک زلزله ۱ ریشتری است. اگر زلزله یک ریشتری را معادل انفجار ۱۷۰ گرم مواد منفجره بدانید، زلزله ۹ ریشتری به بیش از ۲۰۰ میلیون تی‌ان‌تی برای ساخت لرزشی معادل با این میزان ریشتر نیازمند است.

در سال‌های اخیر مقیاس اندازه‌گیری ریشتر به دلیل ضعف‌های مختلفی که داشت، جای خود را به مقیاس بزرگا یا MW داده است. در مقیاس ریشتر تنها دامنه بلندترین موج لرزه‌ها اندازه‌گیری می‌شود و هیچ اطلاعات دیگری از زلزله را در خود جای نداده است. در واقع ریشتر تنها بزرگی زلزله و کانون زلزله را نشان می‌دهد.

در سال ۱۹۷۰ با بررسی تمامی روش‌های اندازه‌گیری شدت زلزله، تصمیم بر این شد تا از واحد اندازه‌گیری بزرگا یا MW برای بررسی میزان شدت زلزله استفاده شود. در واحد اندازه‌گیری بزرگا، فاکتور‌هایی مانند منطقه گسیختگی گسل، میزان جابجایی، نیروی فشار وارده شده به گسل و موج تولیدشده موردبررسی و اندازه‌گیری قرار می‌گیرد.

واحد اندازه‌گیری مرکالی نیز قدرت یا شدت زلزله را نشان می‌دهد که با مفهوم بزرگی زلزله و واحد MW تفاوت دارد. مقیاس مرکالی یک مقیاس نتیجه‌گرا است که قدرت تخریب زلزله را در مکان-زمان‌های مختلف مورد بررسی قرار می‌دهد. در واحد اندازه‌گیری مرکالی، یک زلزله به بزرگای ۷ با تلفات ۱۰۰ هزار نفر، از یک زلزله با بزرگای ۸ و با تلفات ۱۰۰۰ نفر شدیدتر است.

پیش‌نشانگر‌های زلزله

زمین‌لرزه‌ها در اغلب موارد با رویداد‌هایی همراه هستند که به آن‌ها پیش‌نشانگر‌های زلزله گفته می‌شود. تغییرات حرکت آب، لرزه‌های خفیف، تغییرات در پوسته زمین، تغییر اندازه گاز رادون در آب‌های زیرزمینی و انتشار بو و صدا‌های عجیب‌وغریب، از جمله پیش‌نشانگر‌های مشهور زلزله به‌حساب می‌آید. هرچند بسیاری از این نشانه‌ها در عمل برای پیش‌بینی زمان زلزله قابل‌استفاده نیستند.

پیش‌نشانگر‌های حیوانی نیز از جمله مواردی است که می‌توان از آن به‌عنوان راهی برای پیش‌بینی زلزله تا دقایق و ثانیه‌های بعد استفاده کرد. درواقع با مشاهده رفتار‌هایی مثل پر و بال زدن شدید پرندگان، خروج گروهی کرم‌های خاکی از زمین، زوزه گروهی سگ‌ها، پنهان شدن تمامی گربه‌ها و رفتار‌های عجیب قورباغه‌ها و اسب‌ها، می‌توان انتظار یک زلزله یا نوعی دیگر از بلایای طبیعی را تا دقایقی بعد داشت.

از جمله پیش‌نشانگر‌های قابل‌اندازه‌گیری، تغییرات میدان مغناطیسی زمین است که به‌تازگی شهر تهران به سنسور‌هایی برای اندازه‌گیری این تغییرات مجهز شده است. هرچند با توجه به شکل ساخت شهری و نحوه ساختمان‌سازی نمی‌توان انتظار داشت که حتی با پیش‌بینی زلزله در شهری مانند تهران بتوان از آن به‌عنوان راهی برای کاهش خطرات مالی و جانی استفاده کرد.

اپلیکیشن‌های پیش‌بینی زلزله

برنامه‌های زیادی برای پیش‌بینی زلزله موجود است که تعداد زیادی از آن‌ها در دایره برنامه‌های اسپم قرار می‌گیرد. هرچند برنامه‌هایی هستند می‌توان از آن‌ها به‌عنوان برنامه‌های کاربردی پیش‌بینی زلزله نام برد.

برای مثل برنامه بسیار محبوب Earthquake Alert! با روشی خاص می‌توان بروز زلزله را چند ثانیه پیش از رخ دادن به شما اطلاع دهد. چند ثانیه‌ای که ممکن است برای نجات دادن جان کاربر کافی باشد. نحوه عملکرد این برنامه به تعداد زیاد کاربران، بررسی حرکت گوشی‌ها و سیستم‌های سنجش لرزش بین‌المللی وابسته است.

در هنگام رخ دادن زلزله، مرکز و کانون زلزله ممکن است با شما فاصله داشته باشد. این موضوع را باید در نظر داشته باشید که زلزله در تمامی مناطق به‌صورت همزمان رخ نمی‌دهد. در واقع با رخ دادن زلزله در کانون آن، چند ثانیه زمان لازم است تا زلزله به فواصل چند کیلومتری برسد.

این برنامه با بررسی لرزش‌های زمین، در صورت بروز زلزله به شما اعلام می‌کند که در فاصله‌ای نزدیک به شما، زلزله‌ای در حال رخ دادن است. زلزله‌ای که چند ثانیه آینده به شما نزدیک خواهد شد. با نصب برنامه Earthquake Alert! شما می‌توانید از ۱ تا ۱۰ ثانیه پیش از بروز زلزله، از رخ دادن این اتفاق آگاه شوید. زمانی که ممکن است در ظاهر کوتاه باشد، اما در واقعیت، جان بسیاری از انسان‌ها را نجات خواهد داد.

البته باید این موضوع را در نظر داشته باشید که میزان موفقیت برنامه‌های پیش‌گویی زلزله به فاصله شما از کانون زلزله مرتبط است. اگر زلزله درست در زیر پای شما اتفاق بیفتد، این برنامه و برنامه‌های مشابه عملاً کاربردی نخواهند داشت. در واقع اگر کانون زلزله مثلاً در شهر کرج باشد، ۸ ثانیه زمان می‌برد تا به مناطق غربی تهران برسد. مدت‌زمانی که تا ۱۶ ثانیه برای اهالی شرق تهران افزایش می‌یابد.

البته شانس رخ دادن اینکه شما بر روی کانون زلزله ایستاده باشید بسیار پایین است و هنوز هم می‌توان به برنامه‌هایی مانند Earthquake Alert! اعتماد کرد. میزان دقت برنامه‌های پیش‌بینی زلزله با افزایش کاربران، افزایش می‌یابد پس بهتر است حداقل به‌عنوان جامعه آماری، این برنامه را در گوشی خود نصب کنید.

نکات ایمنی برای مقابله با زلزله

شاید زمان دقیق بروز زلزله قابل پیش‌بینی نباشد، اما نتایج یک زلزله بر روی زندگی فردی ما به‌راحتی قابل پیش‌بینی است. اولین موضوعی که باید در مورد مقابله با زلزله در نظر گرفته شود، ایمن‌سازی محل زندگی است. پرسشی که باید به آن پاسخ داد این است که آیا محل زندگی ما چه از نظر سازه و چه از نظر چیدمان، برای مقابله با یک زلزله بزرگ آمادگی دارد؟

کارشناسانی هستند که با مبالغی بسیار کمتر از خسارات زلزله، میزان ضد زلزله بودن سازه‌ها را به شما اطلاع خواهند داد. موضوعی که می‌تواند در انتخاب خانه در هنگام خرید و اجاره محل زندگی تأثیرگذار باشد. علاوه بر آن می‌توان بسیاری از سازه‌های قدیمی‌تر را نیز در برابر زلزله مقاوم کرد.

نحوه چیدمان وسایل منزل نیز در میزان خسارات مالی و جانی تأثیرگذار است. قراردادن انواع وسایل اغلب بدون استفاده در گوشه و کنار خانه، شانس زنده ماندن و آسیب ندیدن در هنگام زلزله شدید را کاهش می‌دهد.

بهتر است از هنگام بروز زلزله از پنجره‌ها، کمد‌های بزرگ، شومینه و دیگر اشیای سنگین و خطرناک فاصله بگیرید. بهترین مکان برای پناه گرفتن در زیر میز ناهارخوری و یا میزتحریر است. درصورتی‌که در یک آپارتمان یا برج زندگی می‌کنید، به سمت راه‌پله و یا آسانسور ندوید. زلزله آن‌قدر سریع و کوتاه اتفاق می‌افتد که شانسی برای فرار از دست آن نیست و باید به سریع‌ترین راه برای رسیدن به نقطه امن خانه فکر کنید.

درصورتی‌که فرصت حضور در فضای باز وجود دارد، از ساختمان‌ها، کابل‌های برق، دودکش و هر چیزی که ممکن است بر روی شما بیفتد دوری کنید. اگر در حال رانندگی هستید خودروی خود را به‌آرامی و در محلی امن متوقف کنید. بهتر است گوشی موبایل خود را در تمامی موارد چه در منزل و چه در خیابان، در نزدیکی خود نگه‌دارید.

پس از وقوع زلزله از تجمع و فیلم‌برداری از محل‌های آسیب‌دیده خودداری کنید و سعی کنید در مقابل حرکت نیرو‌های امدادی قرار نگیرید. استفاده از فندک و مواد آتش‌زا می‌تواند جان بسیاری از افراد را به خطر بیندازد.

یکی از راه‌های کاهش خسارات مالی زلزله نیز استفاده از انواع بیمه زلزله، آتش‌سوزی و حوادث غیرقابل‌پیش‌بینی است. در واقع درست مثل بیمه خودرو که توجه بسیار زیادی به آن می‌شود، می‌توان خانه و محل زندگی را نیز بیمه کرد. هزینه سالیانه بیمه زلزله در برابر خسارات احتمالی ناشی از زلزله بسیار ناچیز است. این بیمه راهکاری مناسب برای کاهش هزینه‌های پس از زلزله است. آن‌هم در کشوری که اغلب شهر‌ها و خانه‌ها بر روی گسل‌های فعال بنا شده است.

منابع: مجله گسترش صنعت، صلح خبر، ایرنا، BBC، Cnet، Wikipedia