روزنامه توسعه ایرانی – سعیده علیپور: چندی پیش خبر مرگ دلخراش خانواده ایرانی مهاجر در کانال مانش به سرخط خبر‌ها بدل شد و واکنش‌های فراوانی را در داخل و خارج از ایران به همراه داشت. غرق شدن خانواده ایرانی به همراه سه کودک در آب‌های سرد اروپا گرچه نخستین نمونه از مرگ مهاجرانی نبود که به امید زندگی بهتر سرزمین‌شان را ترک می‌کردند، اما دوباره لزوم حفظ امنیت و کرامت انسانی را در فرآیند مهاجرت مورد توجه قرار داد.

۱۸ دسامبر مصادف با ۲۸ آذرماه از سوی یونسکو به عنوان روز مهاجران نامگذاری شده است. این در حالی است که ایران در سال‌های اخیر جزو کشور‌هایی است که مردمانش میل فراوانی به مهاجرت به دیگر نقاط دنیا پیدا کرده‌اند و در عین حال سرزمین‌شان مأمنی است برای مهاجران افغانستانی است که ایران را به عنوان مقصد مهاجرت خود انتخاب می‌کنند. هر چند ممکن است هر دو گروه، برای دستیابی به مقصد خود مسیری ناامن و چه بسا شکست و مرگ را تجربه کنند.

مهاجران؛ سه و نیم درصد جمعیت جهان

در ۵۰ سال گذشته تا پایان سال ۲۰۱۹ تعداد کسانی که از کشور محل تولد خود به دلایل مختلفی همچون جنگ و درگیری، آزار و اذیت و بلایای طبیعی و همچنین کار، خانواده و تحصیل به جای دیگری مهاجرت کرده اند به حدود ۲۷۲ میلیون نفر می‌رسد که ۳.۵ درصد از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند. آسیا و اروپا میزبان ۶۱ درصد از مهاجران در سراسر جهان هستند و پس از آن مناطق آمریکای شمالی با ۲۲ درصد مهاجران جهان، آفریقا با ۱۰ درصد، آمریکای لاتین و کارائیب ۴ درصد و اقیانوسیه ۳ درصد در فهرست مناطق مهاجرپذیر قرار دارند. در این میان هند با ۱۷.۵ میلیون مهاجر و پس از آن مکزیک با ۱۱.۸ میلیون، چین با ۱۰.۷ میلیون و روسیه با ۱۰.۵ میلیون نفر در صدر کشور‌های مهاجرت‌فرست قرار دارند. همچنین سوریه از سال ۲۰۱۱ به دلیل جنگ‌های داخلی، با ۸.۴ میلیون نفر مهاجر، پنجمین کشور مهاجرت‌فرست جهان بوده است.

میل رو به افزایش ایرانیان برای مهاجرت

گرچه ایران هیچ‌گاه صدرنشین لیست جهانی کشور‌های مهاجرفرست نبوده است، اما در سال‌های اخیر با روند چشمگیر و رو به تزاید مهاجرت روبروست. به طوری که براساس آمار‌های بین‌المللی، تعداد تجمیعی کل مهاجران ایرانی ساکن در خارج از کشور با روندی افزایشی از اندکی کمتر از ۶۹۱ هزار نفر در سال ۱۹۹۰ میلادی به بیش از ۲.۷ میلیون نفر در سال ۲۰۱۹ رسیده است.

براساس آمار‌های ارائه‌شده توسط دپارتمان امور اقتصادی و اجتماعی سازمان‌ملل در دوره مذکور، نسبت جمعیت مهاجران بین‌المللی ایرانی از کل مهاجران بین‌المللی در جهان طی سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰ افزایش، سپس در سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۵ کاهش و دوباره در سال ۲۰۱۷، ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ افزایش یافته است. این آمار ۲.۷ میلیون مهاجر ایرانی درحالی است که در آمار‌های دیگری برآورد شده تعداد مهاجران ایرانی خارج از کشور بین ۵ تا ۶ میلیون نفر است.

عوامل اصلی ترک وطن در ایران

در حالی که جنگ و ناامنی و فقر دلیل اصلی مهاجرت برای بسیاری از افراد در دنیاست، اما نگاهی به توزیع آمار مهاجرت در ایران نشان می‌دهد که افرادی در ایران بیشتر میل به مهاجرت دارند که معمولا کمتر درگیر این موضوع هستند.

در حالی که بر اساس آخرین بررسی‌های بین‌المللی میل به مهاجرت در ۱۵ درصد ایرانیان وجود دارد، اما تنها تعدادی از این افراد اقدام عملی برای مهاجرت را آغاز می‌کنند. مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در بررسی مطالعات خود به علل مهاجرت جمعیت شاغل و جمعیت بیکار کشور پرداخته و عوامل متعددی را در این زمینه تاثیرگذار دانسته است. در این بررسی جمعیت مهاجر کشور در سال ۹۸، ۷۱۱ هزار و ۱۵۴ نفر بوده که ۵۸۸ هزار و ۳۱۲ نفر در نقاط شهری و ۱۲۲ هزار و ۸۴۱ نفر در نقاط روستایی ساکن بوده‌اند.

بر اساس این گزارش، بیشترین دلیل مهاجرت افراد طی سال گذشته یعنی ۵۲.۸ درصد، پیروی از خانوار بوده بوده است. اما علل دیگری هم در این زمینه اثرگذار بوده است. جستجوی کار با سهم ۱۰ درصد و جستجوی کار بهتر با سهم ۶.۵ درصد به ترتیب بیشترین عامل مهاجرت افراد را به خود اختصاص داده است.

در آستانه روز مهاجر، طرحی با عنوان «ساماندهی اتباع غیرمجاز» در مجلس یازدهم اعلام وصول شده است که بر اساس آن، مهاجران غیرمجاز به حداکثرِ مجازات حبس، شلاق و جزای نقدی محکوم خواهند شد و حتی تیراندازی به سمت خودروی حامل اتباع غیرقانونی، مجاز خواهد بود.

ناامیدی، موج مهاجرت را سهمگین‌تر کرده

اما در این میان برخی کارشناسان معتقدند آنچه در سال‌های اخیر موج مهاجرت را از ایران سهمگین‌تر کرده است، نه دلایل اقتصادی بلکه احساس ناامیدی است.

در این باره مجتبی لشکربلوکی، استاد دانشگاه معتقد است: «اگر تا دیروز ما با پدیده «مهاجرت نخبگان» روبرو بودیم اکنون با پدیده «مهاجرت فراگیر» مواجهیم. پدیده‌ای به مراتب عمیق‌تر، وسیع‌تر و دردناک‌تر! همه افراد عادی و نخبه، قشر مرفه و متوسط، تحصیل کرده و در حال تحصیل، به فکر رفتن هستند. چرا ترجیح می‌دهند به کشوری دیگر بروند و از صفر شروع بکنند؟ چرا دانشجویان کارشناسی هم و غم شان گرفتن پذیرش از دانشگاه‌های خارجی و رفتن است؟ چرا مهاجرت رخ می‌دهد؟».

این استاد دانشگاه صنعتی شریف ادامه می‌دهد: «وقتی شهروندان یک سرزمین در جمع‌های خانوادگی خود راجع به جنگ گفتگو می‌کنند، وقتی در یک کشور برای بسیاری از کالا‌ها باید تا ظهر صبر کنی که قیمت بر اساس دلار مشخص شود، نمی‌توان از اطمینان و برنامه ریزی بلندمدت صحبت کرد؟ آیا در آن کشور صحبت از فرزندآوری و سرمایه گذاری حرف معقولی است؟ بسیاری از کسانی که می‌روند فقط یک دلیل ساده دارند: آرامش روانی ندارم. آن‌ها می‌گویند که چرا مانند شهروندان دیگر کشورها، نباید تصویر مشخصی از ۱۰، ۲۰ و ۳۰ ساله زندگی شخصی و اوضاع کشور خودم داشته باشم؟ به همین خاطر است که عده‌ای ترجیح می‌دهند فرزندان خود را در خاک دیگری به دنیا بیاورند. چون به فردای این خاک مطمئن نیستند».

ایران جزء کشور‌های مهاجرپذیر

در حالی که بسیاری از شهروندان ایرانی هر روز با رویای مهاجرت از کشورشان روزگارشان را سپری می‌کنندکه کشورشان جزو کشور‌های مهاجرپذیر است و هر سال عده زیادی از همسایگان غربی و شرقی بعضا از راه‌های غیر قانونی وارد خاک ایران می‌شوند تا با کسب درآمد در این خاک خانواده‌های خود در خاک وطنشان را تامین مالی کنند.

جدیدترین آمار‌ها بر اساس اعلام مدیرکل امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشورحاکی از این است که هم‌اکنون حدود سه میلیون مهاجر افغان در ایران حضور دارند، اما آن‌هایی که به‌طور رسمی تحت حمایت کمیساریای عالی سازمان ملل متحد هستند، حدود ۸۴۰ هزار نفر هستند که به‌عنوان «مهاجر» در ایران زندگی می‌کنند.

تعداد زیادی از مهاجران افغانستان از اوایل دهه شصت به بعد، به خاطر اشغال این کشور توسط ارتش سرخ از یک‌سو و اشتراکات دینی، زبانی و تاریخی از سوی دیگر، رهسپار شهر‌های ایران شدند. حدود سه دهه میزبانی ایران با خاطرات تلخ و شیرین فراوان، فراز و نشیب‌های زندگی مهاجران افغان در ایران را رقم‌زده است. برخی حضور مهاجران افغان در ایران را در صورت داشتن برنامه‌ریزی صحیح فرصتی در جهت پیشبرد جامعه به سمت توسعه و همین‌طور ترویج و انتقال فرهنگ و اندیشه ایرانی به خارج از مرز‌ها تلقی می‌کنند.

براساس آمار‌های بین‌المللی، تعداد تجمیعی کل مهاجران ایرانی ساکن در خارج از کشور با روندی افزایشی از اندکی کمتر از ۶۹۱ هزار نفر در سال ۱۹۹۰ میلادی به بیش از ۲.۷ میلیون نفر در سال ۲۰۱۹ رسیده است.

طرحی برای محدودیت ورود اتباع خارجی

اما با وجود حضور بی‌دردسر این تعداد مهاجر در ایران به تازگی مجلس شورای اسلامی طرحی با اسم «ساماندهی اتباع خارجی غیرقانونی» را در دستور کار قرار داده که انتقادات زیادی را در پی داشته است.

دو بند حاشیه‌ساز و پرسش‌برانگیز درباره این طرح، مواردی است که به‌گونه‌ای با حادثه خبرساز خرداد امسال در یزد هم مرتبط است؛ نیمه خرداد امسال خودروی حامل مهاجران افغانستانی پس از گذر از ایست بازرسی با شلیک مأموران به لاستیک آن روبه‌رو شد که پس از آتش‌گرفتن خودرو، چند مهاجر جان باختند و تعدادی هم راهی بیمارستان شدند. در آن روز‌ها این خبر با واکنش‌های فراوانی در داخل و خارج از کشور روبه‌رو شد و واکنش‌های از سوی مسئولان دو کشور را نیز به همراه داشت. حالا دو بند این طرح آن حادثه را از استثنا و مورد خاص به قاعده و قانون تبدیل می‌کند و همین زمینه‌ساز انتقاد‌های فراوانی از سوی فعالان ایرانی و همچنین جامعه مهاجران شده است.

یک بند این طرح می‌گوید مهاجران قانونی اگر جرمی مرتکب شدند علاوه بر اخراج آن‌ها از کشور، امکان اخراج همسر و فرزندانش هم وجود دارد در دو بند حاشیه ساز دیگر هم آمده است؛ اگر خودروی حامل مهاجران به دستور ایست بی‌توجهی نشان دهد، پلیس حق تیراندازی دارد که اگر مهاجران مجروح یا کشته شوند، دیه‌ای به آن‌ها تعلق نمی‌گیرد و حتی اگر بر اثر شلیک به خودروی حامل مهاجران غیرقانونی، خودرو واژگون شود یا تصادف کند، باز هم بیمه حق پرداخت دیه را ندارد.

در این باره طیبه سیاوشی، نماینده سابق مجلس در حساب توئیتری خود نوشت: «در آستانه روز مهاجر، طرحی با عنوان «ساماندهی اتباع غیرمجاز» در مجلس یازدهم اعلام وصول شده است که بر اساس آن، مهاجران غیرمجاز به حداکثرِ مجازات حبس، شلاق و جزای نقدی محکوم خواهند شد و حتی تیراندازی به سمت خودروی حامل اتباع غیرقانونی، مجاز خواهد بود».