«بسیاری از بناهای تاریخی سمنان هنوز ثبت ملی نشده‌اند و در حال تخریب‌اند. این میراث ارزشمند به حال خود رها شده است.» این بخشی از سخنان حسین ترحمی، کنشگر میراث فرهنگی استان سمنان است که به وضعیت نگران‌کننده بافت‌های تاریخی و بی‌توجهی مسئولان به حفاظت از این آثار اشاره دارد.
حسین ترحمی، کنشگر میراث فرهنگی و دبیر پیشین نظارت مردمی بناهای تاریخی سمنان در گفت‌وگو با صلح خبر به نقل از ایسنا، به تاریخچه سمنان اشاره کرد و گفت: سمنان یکی از شهرهای تاریخی ایران است که دارای سیستم تقسیم آب سنتی مشابه اصفهان بوده است. این سیستم از رودخانه‌ای کوچک به نام «گُل رودبار» که از کوه‌های شمالی سرچشمه می‌گیرد، تغذیه می‌شود. در سیستم پخش آب سمنان به نام «پارا»، که به زبان فارسی باستان به معنی نگهبان آب است، این آب به پنج قسمت تقسیم می‌شود. هر قسمت به استخرهای مختلف می‌رود که هر استخر چند محله را پوشش می‌دهد. این سیستم تقسیم آب سمنان، که به نوعی شبیه به زاینده‌رود است، جزو سیستم‌های سنتی کم‌نظیر ایران به شمار می‌رود. اسناد تاریخی زیادی در این زمینه موجود است. یکی از مهم‌ترین اسناد مربوط به این سیستم آب‌رسانی، به قرن چهارم هجری برمی‌گردد. در این اسناد، که به سفرهای مَقدسی اشاره دارند، به سیستم تقسیم آب و بازار سنتی سمنان نیز اشاره شده است. همچنین، اسناد امیرالممالک سمنانی که مربوط به دوره تیموری است، نیز به این سیستم آب و مسجد جامع سمنان اشاره کرده‌اند.

نظام تقسیم آب سنتی سمنان

استخر و آب پخش‌کن شاه‌جوی یا شاهجوق واقع در میدان امام رضا(ع)

این کنشگر میراث فرهنگی افزود: بناهای مهمی در سمنان وجود دارند که به این سیستم آب مرتبط هستند. از جمله مسجد جامع سمنان و منار آن که در کنار جوی‌های آب تاریخی قرار دارند. همچنین، در هر محله‌ای از سمنان، یک قلعه تاریخی وجود دارد. برای مثال، در محله اسفندیان، «قلعه پاچنار» قرار دارد که یک قلعه خشتی دو یا سه طبقه است و قدمت آن به ۵۰۰ یا ۶۰۰ سال قبل برمی‌گردد. قلعه‌های دیگری مانند قلعه دستکند «کوشمغان» هم در سمنان وجود دارند که هنوز ثبت نشده‌ است.

قلعه دستکند و چند طبقه پاچنار

قلعه پاچنار و اطراف آن، سال ۱۳۷۹

قلعه دستکند «کوشمغان» که ثبت ملی نشده است.

ترحمی با اشاره به وضعیت آثار تاریخی شهر سمنان، گفت: در این ۴ یا ۵ سال اخیر، پیگیری‌های زیادی برای حفاظت از بافت‌های تاریخی سمنان انجام شده است. به‌ویژه با تاسیس پایگاه بافت مرکزی سمنان که از چهارراه شهربانو شروع می‌شود و تا میدان ابوذر ادامه می‌یابد. این بافت به شکل یک مربع است و بافت دور بازار سمنان را نیز پوشش می‌دهد. حدود سه سالی می‌شود که پایگاه فعال شده است اما در دو سال اول فعالیتِ این پایگاه، مدیر پایگاه مستقر نبود، ولی در یک سال اخیر، مسئولان مستقر شده‌اند. از سویی، شهرداری سمنان از زمان مسئولیت آقای ناظم رضوی که از سال ۹۶ به‌عنوان شهردار سمنان انتخاب شد، دیدگاه‌های مثبتی در زمینه حفاظت از بافت تاریخی شهری ایجاد شد. ایشان در مدیریت بافت تاریخی و توجه به حوزه گردشگری بسیار تاثیرگذار بود و اگر ایشان نبودند، احتمالاً شورای شهر در این زمینه اقداماتی نداشت.
این کنشگر میراث فرهنگی افزود: با این وجود، تغییرات زیادی در بافت شهری سمنان صورت گرفته است. برای مثال، محله «کوشمغان» دو قلعه مهم دارد که اطراف یکی از آن‌ها با قدمتی از دوران اشکانی، شهرداری سازه‌ چهارطبقه‌ای ساخته است که با پیگیری‌های فعالان میراث فرهنگی و گروه‌های اجتماعی، اخیراً دو طبقه از این سازه کاهش داده شده است اما به اعتقاد میراث فرهنگی، این سازه‌ باید به‌طور کامل تخریب شود. این سازه‌ به نام برج شیطان شناخته می‌شود؛ به‌شکل فلزی بوده و با شیشه پوشانده شده است.  

قلعه چال خندق چرمنه اشکانی در بافت تاریخی کوشمغان، این قلعه یک فصل کاوش باستان‌شناسی انجام شده است.

برج شیطان که در کنار قلعه اشکانی ساخته شده است.

این کنشگر میراث فرهنگی ادامه داد: وضعیت بافت‌های تاریخی سمنان همچنان در حال تغییر است. برخی از محله‌ها که قبلاً خارج از شهر بودند، اکنون به داخل شهر منتقل شده‌اند و بافت‌های سنتی در حال تغییر و تخریب هستند. با این حال، باید گفت با تلاش فعالان میراث فرهنگی و اجتماعی، برخی از مشکلات به تدریج حل شده است، اما هنوز به به اقدامات بیشتر و حفظ این بافت‌ها به‌طور کامل، نیاز است.
ترحمی اضافه کرد: در دو سه سال اخیر تلاش‌های زیادی انجام شده است. برای مثال، حدود یک ماه پیش جلسه‌ای با شهردار فعلی سمنان، آقای موسوی، داشتم. در این جلسه ایشان قول دادند که دو طبقه از ساخت‌وسازهای انجام‌شده در منطقه کوشمغان را کاهش دهند که خوشبختانه این کار انجام شد. اما همچنان مشکلاتی وجود دارد. بسیاری از فعالان میراث و خود میراث فرهنگی معتقدند این اقدامات کافی نیست و برخی بناها همچنان باید به طور کامل مرمت یا تخریب شوند.
این فعال میراث فرهنگی با بیان اینکه یکی از بهترین راه‌حل‌ها، ایجاد گذرهای گردشگری و تاریخی است، اظهار کرد: در محله کوشمغان که دارای قلعه‌ای تاریخی است، با توجه به بافت سنتی، جوی‌های آب و معماری قدیمی، می‌توان گذر گردشگری بسیار جذاب ایجاد کرد. این محله با وجود چنین جاذبه‌هایی رها شده و هیچ اقدامی برای حفاظت از آن انجام نشده است. حتی در سمنان هیچ تابلویی که نشان‌دهنده ارزش تاریخی این سازه‌ها باشد، وجود ندارد. وزارت میراث فرهنگی در این‌باره مسئول است و باید از اداره کل میراث فرهنگی استان‌ها، درباره وضعیت آثار و بناهای تاریخی گزارش بخواهد.  
ترحمی گفت: در وزارت میراث فرهنگی، اولویت‌بندی دقیقی برای ثبت بناهای تاریخی وجود ندارد. به‌طور مثال، بناهای مهم دوره صفوی در سمنان هنوز ثبت نشده‌اند، درحالی که برخی بناهای کم‌اهمیت‌تر که وضعیت مرمتی بهتری دارند، ثبت شده‌اند. این اولویت‌بندی نادرست باعث شده است بسیاری از بناهای مهم تاریخی، مانند قلعه‌ای با قدمت اشکانی در سمنان، به حال خود رها شود. وزارت میراث فرهنگی باید نیروهایی تربیت کند که قادر به گزارش‌دهی صحیح از وضعیت بناها باشند و توجه بیشتری به اولویت‌های حفاظتی داشته باشند. دانشگاه سمنان رشته‌های مرمت بنا، معماری و شهرسازی دارد، اما هیچ ارتباط موثری بین این دانشگاه‌ها و میراث فرهنگی وجود ندارد. در صورتی که دانشگاه‌ها می‌توانند پروژه‌های تحقیقاتی و پایان‌نامه‌هایی در زمینه مرمت بناهای تاریخی ارائه دهند، می‌توانیم از این ظرفیت‌ها برای حفاظت از آثار تاریخی استفاده کنیم. در واقع، فعالیت‌های پژوهشی و علمی در این زمینه بسیار کم‌رنگ است.
این کنشگر میراث فرهنگی اظهار کرد: سمنان به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، می‌تواند نقشی بسیار مهم در صنعت گردشگری ایفا کند. سمنان در مسیر کریدور اصلی ایران، یعنی تهران ـ مشهد، قرار دارد و به‌راحتی می‌تواند به‌عنوان یک مقصد گردشگری بین‌راهی معرفی شود. با توجه به تاریخ غنی این شهر، می‌توان از جاذبه‌های گردشگری آن بهره برد. اما متاسفانه تاکنون تلاش‌های زیادی در این راستا صورت نگرفته و بسیاری از این آثار به حال خود رها شده‌اند.
او ادامه داد: یکی از نمونه‌ها، خانه‌ای در محله کوشمغان بود که به تازگی در آن تغییراتی ایجاد شده است. این خانه که دارای معماری تاریخی دوره قاجار بود، به‌طور غیرقانونی تخریب و تبدیل به پارکینگ شد. حتی در  منطقه قلعه اشکانی نیز شاهد تخریب‌هایی بوده‌ایم که نیاز به اقدامات جدی دارد تا از این بناها حفاظت شود.
ترحمی با اشاره به اینکه بناهای واجد ارزشی در سمنان وجود دارند که هنوز ثبت ملی نشدند، گفت: در جنگی که زمان سلطنت اشرف افغان و نادرشاه اتفاق افتاد، اشرف یک قلعه در سمنان به نام میرزا عسگری را تصاحب کرده بود. وقتی نادرشاه از هرات به سمت سمنان حرکت می‌کند و متوجه تصرف این قلعه می‌شود، تصمیم می‌گیرد اقداماتی انجام دهد. در دامغان این دو نیرو با هم برخورد کردند و در نهایت نادرشاه پیروز شد. پس از پیروزی، نادرشاه وارد سمنان شده و متوجه می‌شود حصارهای شهر در بسیاری از نقاط خراب شده‌اند. به همین دلیل دستور می‌دهد ۶۶ برج تاریخی به همراه حصارهای جدید ساخته شود. از این ۶۶ برج، تنها یک برج در سمنان باقی مانده است که عکسی از آن در دوران ناصرالدین شاه موجود است. چهار سال پیش نامه‌ای به میراث فرهنگی ارسال کردیم، حتی آقای محمدعلی مخلصی (پژوهشگر آثار تاریخی ایران) در زمینه مرمت و پژوهش آثار تاریخی سابقه طولانی دارند و در اصفهان هم زحمات زیادی کشیده‌اند، با توجه به اسناد قدیمی و عکس‌هایی که از این برج تهیه کرده بودیم، تحقیقاتی انجام دادند و پرونده ثبتی این بنا را تکمیل کردند. اما متاسفانه همکاری لازم برای ثبت این برج تاریخی انجام نشد. با وجود نامه‌نگاری‌ها و پیگیری‌ها، هنوز هیچ اقدام جدی برای ثبت این سازه انجام نشده است.

برج افشاری سمنان که ثبت ملی نشده است.

ترحمی گفت: مشکل به این برج محدود نمی‌شود. مثلاً در محله لتیبار و خوشنیان سمنان، یک خانه بزرگ و باغ صفوی وجود داشت که تنها نمونه باقی‌مانده از معماری صفوی در این منطقه بود. متاسفانه، با وجود پیگیری‌ها و نامه‌نگاری‌های متعدد، هیچ اقدامی برای ثبت این خانه انجام نشد و همچنان وضعیت این بناها نگران‌کننده است. این بناها نه تنها از لحاظ تاریخی اهمیت دارند، بلکه به هویت شهرسازی سمنان هم مرتبط هستند و باید حفاظت شوند. یکی از مشکلات اساسی در سمنان همکاری نکردن از سوی مسئولان میراث فرهنگی است. به عنوان مثال، در مورد خانه‌ای تاریخی که در محله خوشنیان سمنان وجود داشت، با وجود اسناد و گزارش‌های کامل، اداره میراث فرهنگی سمنان به دلیل مالکیت خصوصی، از ثبت آن خودداری کرد. درحالی که طبق دستورالعمل‌های وزارت میراث فرهنگی، حتی اگر یک بنا مالک خصوصی داشته باشد، برای ثبت اثر هیچ مشکلی وجود نخواهد داشت و مالک پس از ثبت می‌تواند اعتراض کند، اما متاسفانه این روش‌ها رعایت نمی‌شود و بناهای مهمی از این دست رها می‌شوند. در همین حال، خانه‌های تاریخی در محله‌هایی مانند نایب‌الصدر و موسی‌بن‌جعفر در سمنان نیز به سرنوشت مشابهی دچار شده‌اند.

مدرسه حکمت در خیابان امام سمنان که ثبت نشده است.

تخریب خانه باغ قاجاری در محله اسفنجان در نزدیکی امامزاده یحیی حدود دوسال پیش با وجود اقداماتی برای ثبت، به ثبت ملی نرسید.  

خانه زندیه در کهن دژ تاریخی که ثبت ملی نشده است.  

بافت زیرزمینی در کهن دژ کنار باغ، این مجموعه زیرزمینی نیز ثبت نشده است.  

خانه منسوب به آیت‌الله سیدهاشم میردامادی معروف به نجف‌آبادی یا نجفی ـ پدربزرگ آیت‌الله خامنه‌ای ـ در دوره تبعید، که ثبت ملی نشده است.  

این کنشگر میراث فرهنگی ادامه داد: یکی از دلایل اصلی وضعیت این بناها، بی‌توجهی به اهمیت ثبت بناهای تاریخی و نداشتن راهکارهای حفاظتی مناسب است. سمنان به عنوان یک شهر با تاریخ کهن، معماری خاص خود را دارد. خانه‌ها و بافت‌های قدیمی سمنان، حتی اگر فاقد تزئینات آینه‌کاری و معماری‌های پیچیده نباشند، ارزش ویژه‌ای دارند. در این شهر، دالان‌ها و کوچه‌های تنگ و پیچیده‌ای وجود دارد که هویت خاصی به این منطقه می‌دهند. اما متاسفانه به دلیل ثبت نشدن این بناها، تخریب و نادیده‌گرفته شدن این ویژگی‌های شهری ادامه دارد.

تخریب توسط شهرداری به بهانه رفع خطر در خیابان محب شاهدین

خانه‌های تاریخی نیمه اشرافی قاجاری در دروازه چوب مسجد که رها شده و ثبت نشده‌اند.  

ترحمی گفت: برای حل این مشکلات، اولین قدم این است که مسئولان میراث فرهنگی توجه بیشتری به ثبت و حفاظت از این بناها داشته باشند. باید از ظرفیت‌های اجتماعی و محلی برای زنده نگه داشتن این بافت‌ها استفاده کرد. به عنوان مثال، ایجاد برنامه‌های گردشگری و تخصیص کاربری‌های جدید برای این بناها می‌تواند به حفظ آن‌ها کمک کند. در کنار این، استفاده از صنایع دستی و هنرهای بومی که در این محله‌ها وجود دارد، می‌تواند به رونق اقتصادی و حفاظت از این بناها کمک کند. متاسفانه، نداشتن برنامه‌ریزی مناسب و همکاری نکردن با مشاوران متخصص، مانع از اجرای این طرح‌ها شده است. یکی از راه‌های مؤثر در این راستا، بهره‌گیری از ظرفیت‌های محلی و اختصاص مجوزهای لازم برای صنایع دستی و فعالیت‌های بوم‌گردی است. باید از ظرفیت‌های محلی به طور مؤثر استفاده کنیم. هنرمندان صنایع دستی‌ را که در این محله‌ها فعالیت دارند، شناسایی کرده و آموزش‌های لازم را برای حفظ و بازسازی بناهای تاریخی به آن‌ها ارائه دهیم. این افراد می‌توانند با همکاری میراث فرهنگی و با حمایت‌های مناسب، در حفظ و مرمت این خانه‌ها و بافت‌های تاریخی مشارکت کنند. به علاوه، ضروری است که این فعالیت‌ها به یک پکیج کامل تبدیل شوند که شامل صنایع دستی، آموزش‌های حفاظتی و استفاده از ظرفیت‌های اجتماعی باشد.
او با بیان اینکه یکی از مشکلات اصلی این است که فرمانداری‌ها به اندازه کافی از وضعیت بافت‌های تاریخی و برنامه‌های میراث فرهنگی آگاهی ندارند، اظهار کرد: برای این‌که به این مشکلات رسیدگی شود، وزارت میراث فرهنگی باید به طور مستقیم با فرمانداری‌ها ارتباط برقرار کند و آن‌ها را در جریان مسائل بافت‌های تاریخی قرار دهد. برگزاری جلسات توجیهی برای مسئولان محلی و معرفی اهمیت حفظ این بناها می‌تواند تأثیر زیادی در تغییر نگرش‌ها داشته باشد. مسئولان محلی باید بدانند که حفظ بافت‌های تاریخی نه تنها به حفظ هویت فرهنگی شهر کمک می‌کند، بلکه می‌تواند در رونق گردشگری و اقتصاد محلی نیز موثر باشد.
ترحمی همچنین به وضعیت بازارهای سمنان اشاره کرد و افزود: بازارهای سمنان به‌ویژه بازار دوره ایلخانی، که به نوعی بازار غربی ـ شرقی هم شناخته می‌شود، از جمله جاذبه‌های تاریخی این شهر است. این بازار که از کنار مسجد جامع سمنان عبور می‌کند، به‌ویژه در بخش‌هایی که طلافروشی‌ها در آن قرار دارند، در سال‌های اخیر، تغییرات نگران‌کننده‌ای را شاهد بوده است. همچنین در بازار دوره صفویه سمنان، که به «راسته بازار» یا «بازار بالا» هم شناخته می‌شود، متاسفانه شاهد تغییرات غیرضروری در دکوراسیون و بافت سنتی این بازار هستیم. در حال حاضر، تغییرات به‌گونه‌ای انجام می‌شود که به سبک سنتی این بازار آسیب می‌زند. به‌ویژه در بخش‌های نزدیک به تکیه ناصر، شاهد این تغییرات هستیم که به‌طور کلی موجب بهم‌ریختگی بافت تاریخی بازار می‌شود. اقدامات کافی برای حفاظت از این بازارها انجام نشده است. نیاز است میراث فرهنگی با شهرداری سمنان همکاری کند تا پلیس بازار تشکیل شود و از تغییرات نادرست در این بافت‌ها جلوگیری شود. تا کنون چنین اقدامی انجام نشده است و این باعث نگرانی است. در قسمت‌های دیگر بازار سمنان، که هنوز بافت تاریخی خود را حفظ کرده است، وضعیت چندان مطلوب نیست. در چهار سال اخیر، غیر از سال گذشته، هر سال لودرها را در این مناطق مشاهده کرده‌ام که به تخریب این بافت‌ها کمک می‌کنند. متاسفانه یگان حفاظت سمنان در این زمینه ضعف زیادی دارد و بازرسی‌های ماهانه یا فصلی از این مناطق انجام نمی‌شود. این یک نقطه ضعف جدی است و باید برطرف شود.

بازار ایلخانی سمنان

تغییر دکور مغازه از شکل سنتی به مدرن

عکس‌های این گزارش را حسین ترحمی، ‌ کنشگر میراث فرهنگی سمنان در اختیار صلح خبر به نقل از ایسنا گذاشته است.

ترحمی تاکید کرد: امیدوارم تلاش‌ها در زمینه حفظ و معرفی بافت‌های تاریخی سمنان به نتیجه برسد و این بناها که بخشی از هویت و تاریخ ما هستند، به درستی حفظ شوند. باید همه تلاش‌مان را به کار بگیریم تا این آثار تاریخی نه تنها از تخریب نجات پیدا کنند، بلکه به نسل‌های آینده منتقل شوند و این هویت فرهنگی غنی را به آن‌ها معرفی کنیم.  
انتهای پیام