پرتوی از اشعار و اندیشه‌های عطار نیشابوری بخش3

زیست‌نامه‌ی عطار

دیوانه‌ی عطار

یکی از شخصیت‌های محوری اشعار عطار، دیوانه است. دیوانه شخصیتی است«عاقل مجنون» . این عنوان ظریف و پارادوکسیکال، در اشعار عطار از آن شخصیتی است که می‌توان، با تیغ زبان وی، به نبرد با کژی‌ها پرداخت. دیوانه‌ی عطار یا عطار دیوانه همان رند حافظ یا حافظ رند است. عطار خود درباره‌ی ضرورت و نقش شخصیت دیوانه می‌گوید:

زان که گر تو عاقل آیی سوی من

رنج بسیاری خوری در کوی من

لیک اگر دیوانه آیی در شمار

هیچ کس را با تو نبود هیچ کار

عطار در حکایت‌های بسیاری از زبان دیوانه به افشای نظم موجود پرداخته است که برای نمونه به چند تا از آن‌ها اشاره می‌کنم.

عدل نوشیروانی

رفت نوشیروان در آن ویرانه‌ای

دید سر بر خاک ره دیوانه‌ای

در میان خاک راه افتاده بود

نیم خشتی زیر سر بنهاده بود

مرد دیوانه ز شور بیدلی

گفت تو نوشیروان عادلی

گفت می‌گویند این هر جایگاه

گفت پُر گردان دهانشان خاک را

از چه می‌گویند بر تو این دروغ

زان که در عدلت نمی‌بینم فروغ

عدل باشد این که سی سال تمام

من در این ویران می‌باشم مدام

قوت خود می‌سازم از برگ گیاه

بالشم خشت است و خاکم خوابگاه

گاه بارانم کند آغشته‌ای

گه غم نانم کند سرگشته‌ای

من چنین باشم که گفتم خود ببین

روزگارم جمله نیک و بد ببین

تو چنانخوش، من چنین بی‌حاصلی

وان گهی گویی که هستم عادلی

آن من بین و آن خود، عدل این بود

 این چنین عدلی کجا آیین بود

محتسب و مست

محتسب آن مست را می‌زد به زور

 مست گفت ای محتسب کم کن تو شور

زان که گر مال حرام این جایگاه

مستی آوردی و افکندی به راه

بوده‌ای تو مست تر از من بسی

 لیکن آن مستی نمی بیند کسی

دیوانه و حکایت نماز جماعت

عطار در الاهی نامه حکایتی دارد که دیوانه‌ی اهل رازی، روزی در حین نماز جماعت، به گاه حمد خواندن که همه‌ی نمازگزاران خاموشند، از خود صدای گاو در می‌آورد.

کسی بعد از نماز از وی بپرسید

که جانت در نماز از حق تنرسید

که بانک گاو کردی بر سر جمع

سرت باید بریدن چون سر شمع

دیوانه‌ی راز دان در پاسخ می‌گوید، امام جماعت در میانه ی نماز آن‌گاه که با حق سخن می‌گفت در اندیشه‌ی خریدن گاو بود، من هم که  به وی اقتدا می‌کردم صدای گاو از خود درآوردم.

عقل و عشق

در آثار عطار هر جا که از قلم‌رو معشوق سخن به میان آید، عقل در آن جا تحقیر می‌شود. در این قلم‌رو عقل دود است و عشق آتش.

ماهی از دریا چو به صحرا فتد

می‌تپد تا بوک در دریا فتد

عشق این‌جا آتش است و عقل دود

عشق کامد در گریزد عقل زود

یا در جایی دیگر می‌گوید:

هیچ کس عشق چون تو معشوقی

 به ترازوی عقل برنکشد

چون کشد کوه بی نهایت را

 آن ترازو که بیش زر نکشد

وزن عشق تو عقل کی داند

 عشق تو عقل مختصر نکشد

عقل و دین

در آثار عطار، از عقل تا آن‌جا که بنده‌ی حلقه به گوش دین و خادم امر قل باشد، ستایش می‌شود. اما آن‌جا که عقل بخواهد به طور مستقل در جست و جوی طرح و پاسخ‌گویی به مسائل بر آید، به سختی نکوهش می‌شود.

عقل اگر جاهل بود جانت برد

ور تکبر آرد ایمانت برد

عقل آن بهتر که فرمان بر شود

ورنه گر کامل شود کافر شود

در جای دیگر می‌گوید:

عین عقل خویش را کن محو امر

تا نگردد عین عقلت محو خمر

عقل اگر از خمر، ناپیدا شود

کی به سرّ امر قل بینا شود

عقل را قل باید و امر خدای

تا شود هم رهبر و هم رهنمای

و در جای دیگر گوید:

مرد دین شو محرم اسرار گرد

وز خیال فلسفی بیزار گرد

نیست از شرع نبی هاشمی

دورتر از فلسفی یک آدمی

شرع، فرمان پیمبر بردن است

فلسفی را خاک بر سر کردن است

علم جز بهر حیات خود مدان

 وز شفا خواندن نجات خود مدان

علم دین، فقه است و تفسیر و حدیث

هر که خواند غیر این گردد خبیث

 و در جای دیگر می‌گوید:

کیش و دین از عقل آمد مختلف

بر در او چون توان شد معتکف

آثار عطار

از یک‌صد و چهارده اثری که به عطار منسوب کرده‌اند، بر اساس پژوهش‌های تاکنونی می‌توان هفت اثر را به طور مسلم از آن عطار دانست. این آثار عبارت‌اند از:

منطق الطیر، مصیبت نامه، اسرار نامه، الاهی نامه،  این چهار اثر مثنوی هستند. مختار نامه، که مجموعه رباعیات عطار است. دیوان قصائد و غزلیات و تذکرة الاولیا که به نثر است.