مقدمه

گفتمان «نه شرقی نه غربی» به عنوان یک اصل کلیدی در سیاست خارجی ایران، همواره بر استقلال، خوداتکایی، و اجتناب از وابستگی به بلوک های قدرت جهانی تأکید داشته است. اما در دنیایی که ابزارهای سختافزاریِ قدرت (مانند تحریم ها یا تهدید نظامی) غالباً بازدارنده بوده اند، دیپلماسی فرهنگی به عنوان یک سلاح نرم و اثرگذار، می تواند این گفتمان را از سطح شعارهای سیاسی به عرصه عمل بین المللی منتقل کند. این مقاله به بررسی راهبردهای عملیاتی می پردازد که از طریق آنها، ایران می تواند با تکیه بر میراث غنی فرهنگی و تمدنی خود، گفتمان «نه شرقی نه غربی» را به یک الگوی جذاب و الهام بخش در نظام بین الملل تبدیل کند.

۱. دیپلماسی فرهنگی: تعریف و ضرورت ها

– تعریف:

  دیپلماسی فرهنگی، استفاده هدفمند از عناصری مانند زبان، هنر، مذهب، آموزش، و رسانه ها برای ایجاد تفاهم متقابل و شکل دهی به ادراک جهانیان است.

– چرا دیپلماسی فرهنگی؟:

  – برخلاف دیپلماسی سنتی که دولت محور است، دیپلماسی فرهنگی مردم محور است و اعتمادسازی پایدارتری ایجاد می کند.

  – در شرایط تحریم ها و انزوای سیاسی، فرهنگ می تواند «پنجره ای برای گفت‌وگو» باشد.

۲. ایران و گنجینه های فرهنگیِ تقویت کننده گفتمان «نه شرقی نه غربی»

الف) میراث تمدنیِ غیروابسته:

– تاریخ چند هزارساله ایران به عنوان تمدنی مستقل (پیش از شکل گیری بلوک های شرق و غرب)، نماد خوداتکایی است.

  – نمونه: بازخوانی روابط ایران با چین در دوره ساسانیان که بر پایه تجارت ابریشم و برابری استوار بود، نه سلطه جویی.

– اسلام ایرانی به عنوان پل ارتباطی با جهان اسلام:

  – مفاهیمی مانند «امت واحده» در تضاد با مرزبندی های شرق/غرب قرار می گیرد.

ب) هنر به مثابه زبان مشترک:

– سینمای ایران: فیلم سازانی مانند اصغر فرهادی با بهره گیری از روایت های جهان شمول (خانواده، عدالت، مبارزه با فقر)، گفتمان ایرانی را بدون دیکته کردن ایدئولوژی، به جهانیان عرضه می کنند.

– موسیقی اصیل ایرانی: اجرای گروه های موسیقی ایرانی در فستیوال های جهانی (مثل جشنواره گلستان در تاجیکستان)، تصویر ایران را به عنوان کشوری صلح دوست بازتعریف می کند.

۳. راهبردهای عملیاتی برای تقویت گفتمان «نه شرقی نه غربی»

الف) ایجاد شبکه های فرهنگیِ غیردولتی:

– راه اندازی خانه های فرهنگ ایران در کشورهای غیرمتعهد:

  – تمرکز بر آفریقا، آمریکای لاتین، و جنوب شرق آسیا که از بلوک بندی های جهانی فاصله دارند.

  – فعالیت ها: آموزش زبان فارسی، نمایش فیلم، برگزاری کارگاه های خوشنویسی و معماری اسلامی.

– حمایت از سازمانهای مردم نهاد (NGOها):

  – مثلاً «انجمن دوستی ایران و اندونزی» که با محوریت اشتراکات عرفانی (مثل مولانا و اسلام نوسانتی) فعالیت می کند.

ب) دیپلماسی دیجیتال:

– تولید محتوای چندزبانه در پلتفرم های جهانی:

  – ساخت مستندهای کوتاه درباره تاریخ ایران با زیرنویس انگلیسی/عربی/فرانسوی و انتشار در یوتیوب و یورونیوز.

  – استفاده از هشتگ هایی مانند #IranIndependant در توییتر برای معرفی دستاوردهای علمی ایران خارج از گفتمان شرق/غرب.

– بازی های رایانه ای با محوریت فرهنگ ایرانی:

  – طراحی بازی هایی مانند «مسیر جاده ابریشم» که در آن بازیکنان از طریق تجارت و گفت وگو، امپراتوری ایران را می سازند.

ج) تقویت پیوندهای علمی-فرهنگی:

– اعطای بورسیه های تحصیلی به دانشجویان کشورهای غیرمتعهد:

  – اولویت به رشته هایی مانند باستان شناسی، مطالعات اسلامی، و انرژی های پاک.

– همکاری های دانشگاهی:

  – تأسیس «کرسی های مطالعات ایران» در دانشگاه های هند، مالزی، و آفریقای جنوبی با محوریت تمدن ایرانی-اسلامی.

۴. چالش ها و راهکارهای عبور از آن ها

الف) چالش های داخلی:

– کمبود بودجه:

  – راهکار: جذب سرمایه بخش خصوصی از طریق معافیت های مالیاتی برای شرکت های حامی پروژه های فرهنگی.

– ناهماهنگی نهادها:

  – راهکار: ایجاد «ستاد هماهنگی دیپلماسی فرهنگی» زیر نظر وزارت خارجه و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی.

ب) چالش های خارجی:

– تصویر رسان های منفی از ایران:

  – راهکار: میزبانی از بلاگرها و خبرنگاران خارجی برای نمایش زندگی واقعی ایرانیان (مثل تورهای «ایران بدون فیلتر»).

– رقابت با قدرت های فرهنگی:

  – راهکار: تمرکز بر مزیت های منحصربه فرد (مثل جشن های نوروزی) به جای تقلید از مدل های غربی.

۵. نمونه های موفق جهانی

– ترکیه و سریال های تاریخی:

  سریال «حریم سلطان» با نمایش عظمت امپراتوری عثمانی، نرمشی برای تقویت نفوذ ترکیه در خاورمیانه بود.

– هند و دیپلماسی یوگا:

  روز جهانی یوگا (۲۱ ژوئن) به ابتکار هند، همگرایی جهانی حول فرهنگ این کشور را تقویت کرد.

نتیجه گیری

دیپلماسی فرهنگی، تنها راه برای تبدیل گفتمان «نه شرقی نه غربی» از یک شعار سیاسی به یک الگوی جذاب در نظام بین الملل است. ایران با تکیه بر میراثی که نه شرقی است و نه غربی، بلکه ایرانی-اسلامی است، می تواند با ابزارهای نرمی مانند هنر، آموزش، و فناوری، خود را به عنوان بازیگری مستقل و صلح دوست معرفی کند. همانگونه که امام خمینی(ره) فرمودند: «ما می خواهیم مستقل باشیم، نه زیر بار شرق برویم، نه زیر بار غرب».

منابع پیشنهادی:

– کتاب «دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران» نوشته محمدرضا دهشیری.

– گزارش یونسکو با عنوان «ایران و جاده ابریشم: گذرگاه تمدن ها» (۲۰۲۳).

– مقاله «نقش سینما در دیپلماسی عمومی ایران» (فصلنامه مطالعات فرهنگی، ۱۴۰۲).