سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، به‌زودی، از تاریخ ۱۷ تا ۲۷ اردی‌بهشت‌ماه ۱۴۰۴ در محل مصلای امام خمینی (ره) در شرف برگزاری است. شاید بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی کشور که با همه‌ی فراز و نشیب‌ها و جملگی حرف و حدیث‌ها، در اردی‌بهشت هرسال، به علاقمندان کتاب، در سراسر کشور، رخ می‌نمایاند، همین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران باشد. اما برگزاری نمایشگاه امسال، شکرانه دارد. بایستی به مسؤولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دست‌مریزاد و خدا قوت گفت. باید دست فعالان فرهنگی کشور را بوسید. باید به سی‌وپنج سال تجربه‌ی برگزاری نمایشگاه کتاب که عمری به درازای فعالیت حرفه‌ای انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان را پشت سر گذارده، افتخار کرد که بالاخره، درخت نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، ثمر داد؛ آن‌هم چه میوه‌ای. خوش‌آب‌ورنگ. رسیده. شیرین. شیرین به کام همگان. نتیجه‌ای با عنوان “فلوشیپ کتاب کودک و نوجوان”.
از همین‌رو، به بهانه‌ی برگزاری نخستین فلوشیپ کتاب کودک و نوجوان که مقرر است در سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، آغاز به‌کار کند و به همت جمله عاشقانِ رشد و توسعه‌ی حرفه‌ای کتاب کودک و نوجوان و ناشران متعهد و دل‌سوز، به‌نحو دائمی فعالیت کند، حسب اعلان عمومی رییس هیأت‌مدیره انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان مبنی‌بر این‌که از پیشنهادهای مرتبط با فلوشیپ کتاب، استقبال می‌شود تا منجر به برگزاری هرچه به‌تر آن شود، نکته‌هایی چند به‌منظور برگزاری حرفه‌ای فلوشیپ کتاب و نیز به‌امید اجرایی باشکوه، به شکوه و عظمت تاریخ ادبیات کهن پارسی و به گستره‌ی جغرافیای فرامرزی زبان فارسی و به بلندای پرچم صلح و آشتی جمهوری اسلامی ایران عزیز، یادآور می‌شود. باشد که مفید واقع شود. ان‌شاءالله

یک. پیش‌نیاز برگزاری فلوشیپ کتاب و نشر، مطالعه و شناسایی واژگان و اصطلاحات تخصصی حوزه‌ی فلوشیپ کتاب و نشر است. چراکه فلوشیپ کتاب و نشر برای نخستین‌بار است که در معرض برپایی است و متخصصان شرکت‌کننده در این رویداد بایستی بر واژگان و اصطلاح‌های رایج که معمولاً به انتقال اطلاعات بین افراد متخصص کمک می‌کند، تسلط کامل داشته باشند. برای دست‌یابی به این مهم، دست یاری دراز کردن به‌سمت همکاران باتجربه و فعال در حوزه‌ی کتاب کودک و نوجوان، مانند شورای کتاب کودک که متولد سال ۱۳۴۲ است، خالی از فایده نیست. چراکه تجربه‌ی تدوین کتاب مرجع و فرهنگ لغت و فرهنگ‌نامه را دارند. مثلاً همین شورای کتاب کودک، از سال ۱۳۵۸ که کار ارزش‌مند طراحی و مدخل‌نویسی “فرهنگ‌نامه‌ی کودکان و نوجوانان” را با تکیه بر فرهنگ ایران، شروع کرد، تاکنون بیست‌ودو جلد از این کتاب گران‌بها و حیاتی برای جامعه‌ی کودک و نوجوان را منتشر کرده و قصد دارد در یک‌صدمین سال‌روز جهان‌گشاییِ توران میرهادی، نخستین دبیر اجرایی شورای کتاب کودک، این ملکه‌ی فاتح دنیای کودک و نوجوان، بیست‌وششمین و آخرین جلد کتاب “فرهنگ‌نامه‌ی کودکان و نوجوانان” را نشر دهد که در بین کتاب‌های دایره‌المعارف عمومیِ مصورِ نوشته‌شده به زبان فارسی در حوزه‌ی کودک و نوجوان، کم‌نظیر که نه! بی‌نظیر است.

دو. صرف استفاده از واژگان تخصصی، لزوماً به‌معنای فهم و درک درست از مفهوم به‌کارگرفته‌شده در یک عبارت فنی، نیست. هر رویداد تخصصی و علمی‌آموزشی، نیازمند یک ترمینولوژی و فرهنگ‌نامه‌ی اختصاصی و نیز تقویم رویداد است.
به‌نظر می‌رسد که نگاه ما نباید این باشد که قصد برگزاری فلوشیپ کتاب و نشر را برای نخستین‌بار داریم (آن‌هم به‌صورت نمایشی) بل‌که زیرکانه بایستی بر آن باشیم که در نهایت قوت و قدرت و نظم و تخصص، سیاست‌های علمی‌فرهنگی حاکم بر تمامی فرایندهای حوزه‌ی نشر کتاب به‌ویژه کتاب کودک و نوجوان را به‌صورت حرفه‌ای، عملیاتی و پیاده‌سازی کنیم. فلذا ضرورت دارد به این رویداد ارزش‌مند، فراتر از برگزاری دوره‌های MBA و DBA معمول، نگاه کرد؛ چراکه درواقع، به‌مثابه‌ی دوره‌های فرصت‌مطالعاتی و بل‌که تحصیلات تکمیلی محسوب است.

سه. ضرورت دارد، پیش‌تر، به یک ادبیات مشترک در تعامل فرهنگی با شرکت‌کنندگان خارجی اعم‌از آژانس‌های بین‌المللی و یا منطقه‌ای و سازمان‌های مردم‌نهاد (NGOها) برسیم تا اختلاف‌نظری در تعریف واژه‌های تخصصی و غیرآن، نداشته باشیم و در ابتدای راه درنمانیم و متن تفاهم‌نامه‌ها، از پیش، تهیه و تنظیم و تدوین شده باشد.
به‌عنوان مثال، خودِ واژه‌ی “فلوشیپ”، بایستی تعریف شود تا وارد ادبیات مشترک دوطرفِ یک تفاهم‌نامه شود. به‌نظر می‌رسد که فلوشیپ کتاب و نشر، صرفاً تعامل فرهنگی نشر کتاب، به‌این‌معناکه نسخه‌ی اصلی کتاب ازسوی مؤلف، در اختیار دیگر ناشر یا ناشران خارجی قرار گیرد و حقوق مادی و معنوی آن واگذار شود، نیست بل‌که فراتر از این مهم، درواقع، یک دوره‌ی تکمیلی علمی‌کاربردی برای فعالان حوزه‌ی نشر و کتاب محسوب است که کمک می‌کند دانش‌پذیر، سطح علمی خود را ارتقا دهد و با تکمیل دوره، آماده‌ی گذراندن دوره‌ی تخصصی و بالاتر شود. البته دوره‌های تخصصی بایستی در زیرعنوان‌های رشته‌های تحصیلی و دانشگاهی تعریف شود به‌طوری‌که برای هر رشته‌ی تخصصی مثلاً تصویرگری کتاب کودک (نه نوجوان)، در چند موضوع مهم، دوره‌های فلوشیپ منظور شود که متخصصان (تصویرگران) واجد شرایط بتوانند آن دوره‌ی فلوشیپ (تخصصی مثلاً تصویرگری کتاب‌های کودکان کم‌شنوا یا فوق‌تخصصی مثلاً تصویرگری کتاب‌های کودکان کم‌شنوای دختر) را بگذرانند و پژوهش و یا پروژه‌ی پایان‌دوره‌ی خود را نیز با موفقیت پشت‌سر گذارَند که درصورت توفیق، دانش‌آموخته‌ی این دوره، موفق به اخذ دانش‌نامه‌ی تخصصی دوره‌ی فلوشیپ (مثلاً تصویرگری کتاب‌های کودکان کم‌شنوا) می‌شود. می‌توان طول دوره را حداکثر به‌مدت دو سال اعم‌از دوره‌ی نظری و عملی، در نظر گرفت.

چهار. تدوین سرفصل‌های علمی‌آموزشی، یک ضرورت آموزشی است که بایستی به‌صورت کتاب‌چه تنظیم و (نسخه‌های چاپی و الکترونیکی آن) در اختیار استادان و متخصصان امر و نیز دانش‌پذیران و دانش‌پژوهان قرار گیرد.
ناگفته پیداست که شوربختانه، درحال حاضر، قوانین و مقررات مرتبط با کتاب و نشر به‌صورت یک‌پارچه در دسترس نیست و نیازمند تدوین کتاب است با سرفصل‌هایی هم‌چون؛ حقوق چاپ و نشر کتاب، حقوق کودک و نوجوان، حقوق شهروندی، حقوق اساسی، مبانی تربیتی کودک در اسلام، حقوق عمومی، مبانی و اصول آزادی مطبوعات، اصول اخلاق حرفه‌ای، حقوق قراردادها، قوانین و مقررات حق نشر (کپی‌رایت)، نگارش، ترجمه، توزیع و نشر کتاب در چهارچوب قوانین جمهوری اسلامی ایران و هم‌چنین حقوق مالکیت معنوی ازجمله؛ قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب سال 1348، قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب سال ۱۳۵2، قانون مطبوعات مصوب سال 1364، اهداف و سیاست‌ها و ضوابط نشر کتاب مصوب سال 1367، قانون ممنوعیت به‌کارگیری اسامی، عناوین و اصطلاحات بیگانه مصوب سال ۱۳۷۵، قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری مصوب سال 1386، قانون حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان مصوب سال ۱۳۸۸، قانون حمایت از مالکیت صنعتی مصوب سال 1403.

پنج. در مقام اجرا، نباید غیرحرفه‌ای و مغرضانه یا مغرور رفتار کرد. حق قانونی جملگی ناشران متخصص در حوزه‌ی کتاب کودک و نوجوان است که مشارکت حرفه‌ای داشته باشند. هم‌چنان‌که سیاست‌ کلان ما بایستی این باشد که به یک کشور خاص اکتفا نکنیم و از همه‌ی کشورهای توانمند و فعالان حوزه‌ی کتاب و نشر دعوت رسمی و جدی داشته باشیم؛ به‌خصوص پانزده کشور فارسی‌زبان و همسایگان و هم‌چنین کشورهای عربی. چراکه با برخی کشورها، مشترکات فرهنگی داریم و باید محصولات فرهنگی خود را با سایر کشورها نیز به‌اشتراک بگذاریم.

شش. به‌طور قطع و یقین، اجرای تحسین‌برانگیز این رویداد فرهنگی، می‌تواند حتا بر رفع دیگر موانع بین‌المللی هم‌چون قانون کپی‌رایت و دفع هزینه‌های سربار اقتصادی حوزه‌ی نشر و توزیع و چاپ کتاب و چه‌بسا جذب و تشویق و ترغیب سرمایه‌گذاری خارجی در جهت تولید محتوای ارزش‌مند و موردنیاز کودکان جامعه‌ی ایران کنونی را رقم بزند.

هفت. نه در حاشیه‌ی برگزاری نخستین فلوشیپ نشر کتاب کودک و نوجوان بل‌که در بطن و متن به‌جاآوری این رویداد علمی‌آموزشی، می‌توان از ظرفیت‌های دیگر وزارت‌خانه‌ها و سازمان‌ها و نهادهای دولتی که مجری وظایف و تکلیف‌های قانونی برخی حقوق اساسی مردم و امور حاکمیتی محسوبند، بهره گرفت. و از آن جمله‌است؛
۱. دعوت رسمی از مسؤولان وزارت آموزش و پرورش به‌عنوان حامی معنوی به‌منظور همکاری مشترک و مشارکت جدی و فعال در جهت تحقق اهداف صریح قانون اساسی موضوع مفاد بند سوم از اصل سوم و اصل سی‌ام قانون اساسی، با امضای تفاهم‌نامه‌ی مشترک و سه‌گانه فی‌مابین وزارت‌خانه‌های آموزش و پرورش و فرهنگ و ارشاد اسلامی و انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان.
چراکه وفق قانون اساسی، دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است برای نیل به اهداف مذکور در اصل دوم، همه امکانات خود را برای “آموزش و پرورش و تربیت بدنی رایگان برای همه در تمام سطوح و تسهیل و تعمیم آموزش عالی” به‌کار برد (بند سوم از اصل سوم قانون اساسی) و هم‌چنین؛ “دولت موظف است وسایل آموزش و پرورش رایگان را برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم سازد و وسایل تحصیلات عالی را تا سر حد خودکفایی کشور به‌طور رایگان، گسترش دهد.” (اصل سی‌ام قانون اساسی)
2. دعوت رسمی از استادان دانشگاهی و متخصصان صاحب‌تألیف در زمینه‌ی حقوق مالکیت معنوی و ناشران حرفه‌ای کتاب کودک و نوجوان و سرمایه‌گذاران حوزه‌ی کتاب و فرهنگ، نه‌فقط به‌منظور تدریس دروس و سرفصل‌های مرتبط بل‌که با هدف تجاری‌سازی حقوق مالکانه‌ی فکری و مالکیت معنوی اشخاص و صاحبان حرفه.
3. دعوت رسمی از مسؤولان “مرکز مالکیت معنوی سازمان ثبت اسناد و املاک کشور” جهت مشارکت جدی و فعال در زمینه‌ی تبیین و تشریح حقوق مالکیت معنوی ناشران و نویسندگان و ویراستاران و تصویرگران و طراحان کتاب و نیز رفع موانع قانونی بهره‌مندی فعالان حوزه‌ی کتاب و نشر در استفاده از حقوق مالکیت معنوی این حوزه.
4. دعوت رسمی و مشارکت حضوری و فعال رایزن فرهنگی سفارت‌خانه‌های جمهوری اسلامی ایران در سایر کشورها به‌ویژه کشورهای شرکت‌کننده در نخستین رویداد یا در آینده؛ به‌منظور بهره‌مندی از ابزارهای دیپلماسی فرهنگی در مقام و موقعیت رسمی و دولتی و نیز به‌عنوان حامی دولتی ناشران ایرانی فعال در عرصه‌ی بین‌المللی به‌منظور تسهیل و تسریع در امور فعالان حوزه‌ی کتاب و نشر.

به‌ امید این‌که برگزاری فلوشیپ کتاب و نشر، گامی مهم و حیاتی و مؤثر در جهت تأمین و تضمین حقوق شهروندی کودکان و نوجوانان، این آیندگان سرزمینِ دیرینه‌فرهنگ‌وتمدن، مبنی‌بر تحقق اصول قانون اساسی به‌خصوص بند سوم از اصل سوم و اصل سی‌ام قانون اساسی، تلقی و باقیات‌الصالحات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان به‌شمار آید. ان‌شاءالله

………………………………………
*. مدرس دانشگاه و پژوهش‌گر مسایل حقوقی
‏ reza1403tajgar@gmail.com