پایگاه صلح خبر، گروه سیاست – رامین عبدالله شاهی؛ «گذرگاه سیونیک»؛ «مسیرهای حمل‌ونقل و ترانزیت» یا زنگزور، نامش هر چه باشد باریکه ای است که محل تعارض و تضاد منافع در شمال غرب ایران، در قفقاز جنوبی شده است. نام «گذرگاه سیونیک» که برگرفته از نام استان مربوطه در ارمنستان در شمال ارس و در همسایگی خاک کشورمان قرار دارد. این منطقه میان جمهوری خودمختار نخجوان جمهوری آذربایجان و نیز منطقه قره باغ این جمهوری قرار دارد که قرار است محل ایجاد مسیر بین المللی ترانزیتی مهمی باشد و این روزها در اخبار ایران منطقه و جهان یاد شنیده می‌شود.
در واقع مرز ایران و ارمنستان به درازای ۴۴ کیلومتر است که کوتاه‌ترین مرز زمینی کشورمان با یک کشور همسایه است. هرچند به دلیل تحت اشغال بودن خاک قره باغ که در گذشته در اختیار ارمنستان بود، این مرز عملاً و تا قبل از ۲۰۲۰ طولانی‌تر از حد طبیعی آن بود و پس از جنگ آذربایجان و ارمنستان در قره باغ و بازپس گیری زمین‌های اشغالی آذربایجان توسط باکو، ایران و ارمنستان به مرزهای طبیعی خود بازگشتند.
از آن به بعد جمهوری آذربایجان برای دسترسی به منطقه خودمختار نخجوان به دنبال ایجاد کریدوری یک طرفه و بی ضابطه در پهنای حدود چهل و چند کیلومتری خاک ارمنستان بود. هرچند در تمام سال‌های گذشته این جمهوری بدون هیچ گونه محدودیت و از طریق خاک کشورمان برای ملاحظه می‌توانست به منطقه خودمختار خود در نخجوان دسترسی داشته باشد، اما برخی بلند پروازی‌ها در کنار تحریک‌های کشورهای دیگر، باکو را در آرزوی ساخت کریدوری ترانزیتی در استان سیونیک ارمنستان انداخته بود. این در حالی بود که جمهوری اسلامی ایران هرگونه تغییر در مرزهای طبیعی کشورهای منطقه را بر خلاف منافع ملی خود و صلح و ثبات در منطقه توصیف کرده و همواره بر حفظ تمامیت ارضی منطقه قفقاز تاکید داشته است. از طرفی بعد از جنگ دوم قره‌باغ میان باکو و ایروان در ۲۰۲۰ و امضای توافق آتش‌بس میان آذربایجان، ارمنستان و روسیه، بندی از توافق (بند ۹) پیش‌بینی کرد که مسیرهای ترانزیتی در منطقه گشایش یابند.
جمهوری آذربایجان این بند را به عنوان مجوزی برای ایجاد یک مسیر زمینی مستقیم از خاک اصلی آذربایجان به نخجوان و از طریق جنوب ارمنستان، تفسیر کرد. مسیری که به صورت مستقیم از استان سیونیک ارمنستان می‌گذرد که باکو و آنکارا آن را «کریدور زنگزور» می‌نامند که به غلط عرف شده است و فاقد مبنای حقوقی و سیاسی روشن بوده و به ابهام و برداشت‌های نادرست در افکار عمومی دامن می‌زند.
در واقع اهداف و اهمیت این گذرگاه برای آذربایجان عبارت بود از: اتصال سرزمینی آذربایجان به نخجوان بدون نیاز به عبور از خاک ایران، ایجاد مسیر ترانزیتی برای ترکیه که از طریق نخجوان و جمهوری آذربایجان به دریای خزر و آسیای مرکزی متصل شود و نیز اهمیت ژئوپلیتیک و اقتصادی به دلیل کاهش وابستگی به مسیرهای ترانزیتی از طریق کشورمان منجر می‌شود.
این در حالی بود که ارمنستان آن را به معنای از دست دادن حاکمیت بر بخشی از خاک خود می‌دانست هرگونه ساخت گذرگاه با از دست رفتن تمامیت ارضی خود را مخالف منافع ملی کشورش می‌دانست. ایروان بارها پیشنهاد کرده مسیر ترانزیت ایجاد شود، اما تحت قوانین و کنترل گمرکی خودش باشد و ایران نیز ساخت پروژه‌ای که باعث تغییر مرز زمینی‌اش با ارمنستان شود را مغایر منافع ملی خود می‌داند، چون این مرز برای ایران به معنی ارتباط با قفقاز و اروپا بوده و راهبردی است.
حال با توافق صلحی که در جمعه ۱۷ مرداد میان دو جمهوری آذربایجان و ارمنستان در آمریکا به امضا رسید، منطقه در شرایط جدیدی قرار گرفت که رسانه‌ها بازتاب‌های مختلفی را از این توافق ترسیم کردند، لذا در هفته اخیر و در چند روز گذشته رئیس جمهور، وزیر امور خارجه اولین سخنگوی دولت مطالبی را در این خصوص در میان خبرنگاران بیان کردند.

در روز یکشنبه ۱۹ مرداد ۱۴۰۴ در جلسه عصر هیئت دولت عباس عراقچی گزارش مبسوطی را در خصوص وضعیت این گذرگاه بیان کرده بود. در همین زمینه مسعود پزشکیان رئیس جمهور در اشاره‌ای کوتاه در حاشیه هیأت دولت در جمع خبرنگاران در رابطه با گذرگاه سیونیک، گفت: آنگونه که برخی رسانه‌ها به موضوع دامن زده‌اند این کریدور خطرناک نیست. آقای دکتر عراقچی اخیراً گزارشی در این خصوص ارائه کردند و قرار شد خودشان نشسته و گفتگوهای لازم را داشته باشند؛ البته این کریدور آن چیزی نیست که در خبرها، بزرگنمایی شده است و خواسته‌های جمهوری اسلامی ایران رعایت شده است. چارچوب حفظ تمامیت ارضی، ایجاد ارتباط با اروپا و بسته نشدن آن به شمال که مد نظر نظام بوده، در این موضوع دیده شده است؛ تنها دغدغه موجود این است که یک شرکت ارمنستانی با یک شرکت آمریکایی می‌خواهند این راه را بسازند.
عباس عراقچی وزیر خارجه کشورمان نیز در خصوص گذرگاه سیونیک در حاشیه جلسه هیأت دولت ضمن بیان تماس گرفته شده با مقامات ارمنستانی در جمع خبرنگاران، اظهار کرد: ما مشورت‌های مستمری داریم. موضع ما درباره زنگزور کاملاً روشن است. ما از هرگونه صلح بین ارمنستان و آذربایجان استقبال می‌کنیم و پیش‌تر آمادگی خود را برای همکاری و کمک به روند صلح اعلام کرده‌ایم. درباره منطقه قفقاز، مواضع ما کاملاً واضح است و ما خواهان حفظ حاکمیت کامل تمامی کشورهای منطقه بر سرزمین‌های خود هستیم، تمامیت ارضی همه کشورها را دفاع می‌کنیم و هرگونه تغییر در مرزهای بین‌المللی را نمی‌پذیریم.

در ادامه فاطمه مهاجرانی سخنگوی دولت، در حاشیه جلسه هیأت دولت در بخشی از سخنان خود در خصوص گذرگاه سیونیک در جمع خبرنگاران، تاکید کرد: این موضوع اهمیت زیادی دارد و همان‌طور که قبلاً گفته شده، جمهوری اسلامی ایران بر حفظ تمامیت ارضی کشورهای همسایه، ثبات نقشه منطقه و برقراری صلح و امنیت پایدار در منطقه تأکید دارد.
وی در نشست خبری امروز سه شنبه خود راجع به راهگذر قفقاز بیان کرد: در برخی از رسانه‌ها موضوع این گذرگاه را مسئله عجیبی مطرح کرده‌اند، مانند آنکه تمام مرزهای شمالی ما از دست می‌رود، زنگزور موضوعی است که بارها توسط دولت مطرح شده است و مسئله حفظ تمامیت ارضی کشورها جزء موضوعاتی است که مطالبه ما است و پیگیر آن هستیم، طبیعتاً برای ما بسیار مهم است و هیچگاه از حضور نیروهای بیگانه در کشورهای همسایه خوشحال نمی‌شویم، بهتر این است که منطقه خودش آرامش خودش را برقرار کند.
سخنگوی دولت بیان کرد: دولت تمام دستور کار خود را در راستای منافع ملی بنا نهاده است و مذاکره و جنگ راهبردی برای رسیدن به هدف است و هدف منافع ملی است، هدف ایران مقتدر و سربلندی است که در طول اعصار سربلند باقی مانده است. تصویر ما از ایران واقعی است و از همین راهبردهایی که لازم باشد بنا به اقتضای زمان استفاده خواهیم کرد تا این مسیر را ادامه دهیم. دستگاه دیپلماسی در این مسیر فعال است و در خدمت است.

باید در توافق ارمنستان و آذربایجان بازنگری صورت گیرد
سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان هم در این زمینه گفت: باید در توافق ارمنستان و آذربایجان بازنگری صورت گیرد و فکر نکنند که همه چیز به آخر رسیده است، ضمن اینکه هم اکنون مسیر جایگزین را داریم.
سید عباس موسوی معاون تشریفات دفتر رئیس جمهور و سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان در گفتگو با پایگاه صلح خبر به نقل از خبرنگار ایسنا در رابطه با «گذرگاه سیونیک» در ارمنستان، گفت: ایران بازی خراب کن نبوده و مخالف رفع انسداد راه‌های مواصلاتی نیست اما کشورمان نباید اجازه بدهد و اجازه هم نمی‌دهد که کشورهای منطقه منافع خودشان را به گونه‌ای تعریف کنند که خلاف منافع ایران باشد.
وی با اشاره به توافق میان روسیه آذربایجان و ارمنستان پس از جنگ قره باغ در ۲۰۲۰، افزود: بحثی در گذشته بوده مبنی بر اینکه تا به هر حال توافقی که ارمنستان، روسیه و آذربایجان پس از جنگ قره باغ دوم داشتند مبنی بر اینکه باید مسیر باز می‌شد و نامش را نیز رفع انسداد راه‌های مواصلاتی گذشته بودند، لذا این موضوع از نظر آنها محل اشکالی نبود و باید باز می‌شد.اما آنچه که جمهوری آذربایجان در پی آن بود در اختیار داشتن یک مسیر باز بدون کنترل بدون اعمال حاکمیت ارمنستان بود که طبیعتاً مورد قبول ایروان و کشورهای منطقه یعنی ایران و روسیه نبود.
موسوی عنوان کرد: آنچه که جمهوری آذربایجان در پی آن بود، در اختیار داشتن یک مسیر باز بدون کنترل و بدون اعمال حاکمیت ارمنستان بود که طبیعتاً مورد قبول ایروان و کشورهای منطقه یعنی ایران و روسیه نبود. حتی جمهوری آذربایجان در این خصوص تهدید می‌کرد که اگر اجازه داشتن چنین مسیری را با اوصافی که مد نظرشان است، به ما ندهید به زور آن را تصرف کرده و اشغال نظامی خواهیم کرد. همان موقع ما در تهران احساس می‌کردیم که این مواضع جمهوری آذربایجان در تصرف به زور بلوف است و تحلیلی هم در کشورمان وجود داشت که آنجا با حمله نظامی باز نخواهد شد و با مذاکره و توافق طرفین گشوده خواهد شد.
توافقی مورد قبول است که تمامیت ارضی ارمنستان را محترم بشمارد
سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان با اشاره به چگونگی یک توافق مناسب مورد قبول، تاکید کرد: زمانی توافق طرفین مورد رضایت ما و سایر همسایگان است که آن مسیر ترانزیتی از خاکی عبور کند که در آن اعمال حاکمیت ارمنستان صورت پذیرد و تمامیت ارضی ایروان محترم واقع شود، زیرا اگر غیر از این باشد، طبیعتاً مورد مخالفت است.
معاون تشریفات دفتر رئیس جمهور در پاسخ به سوال دیگر پایگاه صلح خبر به نقل از خبرنگار ایسنا مبنی بر اینکه آیا می‌توانیم همچنان از استان سیونیک ارمنستان به عنوان مسیر ترانزیتی کشورمان به شمال استفاده کنیم، اظهار کرد: بله، این توافقات مانع نخواهد شد و ایران می‌تواند همچنان از مسیر ترانزیتی ارمنستان بهره ببرد و نکته اصلی اینجا قرار دارد که در حال حاضر مسیر گذرگاه سیونیک به زور باز نمی‌شود و با توافق گشوده می‌شود، اما مشکلی که پیش آمده این است که متأسفانه دولت ارمنستان می‌خواهد این مسیر را به یک شرکت آمریکایی اجاره دهد و این مشکل ایجاد خواهد کرد، لذا اگر این کار را یک شرکت ارمنستانی انجام می‌داد یا یک کنسرسیومی بود که مثلاً فقط کشورهای منطقه در آن حضور داشتند موضوع قابل قبول بود.
کارت ایران پیگیری موضوع از طریق ۳+۳ است
موسوی در پاسخ به سوال دیگر مبنی بر اینکه کارت اصلی ایران برای چگونگی مقابله با این طرح، گفت: کارت اصلی ایران این است که یک بار دیگر موضوع را با کشورهای منطقه مرور کند. ما یک پلتفرمی به نام پلتفرم ۳+۳ شامل سه کشور قفقاز یعنی آذربایجان، ارمنستان و گرجستان به همراه سه کشور بزرگ همسایه قفقاز یعنی ایران، روسیه و ترکیه داریم. در این خصوص یک سری اقدامات را با این کشورها شروع کردیم و جلسه‌هایی با این کشورها در سطوح مختلف داشتیم که باید این را تقویت کنیم و مسائل منطقه از جمله همین مسیر را آنجا مورد بحث قرار دهیم.
معاون تشریفات دفتر رئیس جمهور، در پاسخ به سوال دیگر پایگاه صلح خبر به نقل از خبرنگار ایسنا مبنی بر اینکه آیا احتمال بازنگری در توافق به عمل آمده میان آذربایجان و ارمنستان در آمریکا وجود دارد یا خیر، تاکید کرد: باید این بازنگری صورت گیرد و به هر حال فعلاً حالا فکر نکنند که همه چیز به آخر و پایان رسیده است، ضمن اینکه هم اکنون مسیر جایگزین را داریم و آذربایجان و نخجوان ۳۵ سال است از طریق خاک ایران به یکدیگر متصل هستند و این جمهوری اسلامی ایران است که امکان داشتن این مسیر ترانزیتی را به آنها داده است، لذا این مسیر می‌تواند تقویت شده، گسترش یابد و تنوع یابد، از جمله آنکه مسیر لیلی به آن اضافه شده و جاده تعویض شود وی را می‌تواند آن را به عنوان یک امکان بهتر و بیشتر که از مسیر ترانزیتی جایگزین ایران استفاده کنند.
مرز ایران و ارمنستان دستخوش تغییر نخواهد شد
بنابر این و همان طور که رئیس جمهور در سخنانی در حیاط دولت مطرح کرد و بر اساس گزارش‌های کارشناسی وزارت خارجه ارائه داده است، حفظ تمامیت ارضی ارمنستان و عدم تغییر در مرز ایروان با تهران به عنوان آنچه از ابتدا برای ایران مهم بوده است، دستخوش تغییر نشده و با پرجاست اما باید برای حضور شرکت‌های پیمانکار آمریکایی نگران بود و اقدامات لازم را انجام داد.
بی تردید ایران در حفظ تمامیت ارضی و منافع ملی خود با هیچ طرفی تعارف ندارد و آن را خط قرمز به حق خود می‌داند. در عین حال همانطور که بارها در گذشته از بازگشت قره باغ به عنوان خاک جمهوری آذربایجان دفاع کرده است، تغییر جغرافیای سیاسی ارمنستان را که منجر به تغییرات ژئوپلیتیک گسترده در منطقه می‌شود را نپذیرفت، اجازه انسداد مسیر تجاری ایران به اروپا را نخواهد داد، لذا هرگونه تلاش برای این امر محکوم به شکست است.
ایران در دهه‌های گذشته در مقابل اشغالگری ایروان ارامنه در تصرف غیرقانونی اراضی جمهوری آذربایجان در قره باغ ایستاد و سپس از ایجاد کانال ترانزیتی زورمدارانه زنگزور باکو حمایت نکرد، تا گذرگاه سیونیک ارمنستان رنگ زنگزور را به خود نبیند. دیگر باید پذیرفت زور «زنگزور» به «سیونیک» نمی‌رسد زیرا تمامیت ارضی ارمنستان در گذرگاه سیونیک پا برجا می‌ماند و مرز ایران با این کشور دستخوش تغییر نخواهد شد، هرچند گفتگوها با ۳+۳ باید تداوم یابد. از سویی ایران با در اختیار داشتن بی‌نظیرترین موقعیت جغرافیایی منطقه، با تنوع بخشیدن به کریدورهای شمال جنوب و شرق غرب و نیز مزیت انرژی ارزان و امنیت به ذات خود، رقیب بسیار جدی برای هر کریدور یا گذرگاه ترانزیتی دیگری است.