راهکارهای قرآنی برای مدیریت مصرف : از اسراف گریزی تا اعتدال

نویسنده: دکتر سیدمهدی حسینی – پژوهشگر حوزه اقتصاد 

مقدمه

در جهانی که مصرف گرایی به یک ارزش تبدیل شده و منابع طبیعی با سرعت هشدار دهنده ای در حال اتمام هستند، آموزه های قرآنی درباره «مدیریت مصرف» بیش از هر زمان دیگری نیاز به توجه و تاکید دارد. قرآن کریم، نه تنها کتاب هدایت معنوی، بلکه منبعی غنی برای ارائه الگوهای عملی در حوزه اقتصاد و مصرف است. این مقاله با استناد به آیات قرآن، روایات معصومین(ع)، و نمونه های کاربردی، راهکارهای قرآنی را برای مدیریت مصرف در زندگی فردی و اجتماعی بررسی می کند.

۱. مدیریت مصرف در قرآن: مفاهیم کلیدی

الف) اسراف؛ دشمن شماره یک تعادل

– تعریف قرآنی اسراف:

  «وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ» (سوره اعراف، آیه ۳۱): *بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خدا اسرافکاران را دوست ندارد.*

  – اسراف به معنای تجاوز از حد اعتدال در هر حوزهای (خوراک، پوشاک، انرژی، زمان) است.

ب) اعتدال؛ قلب مدیریت مصرف

– آیات ناظر بر میانه روی:

  – «وَ اقْصِدْ فِی مَشْیِکَ» (لقمان، ۱۹): *در راه رفتن میانه رو باش.* (نماد تعادل در همه رفتارها).

  – «وَالَّذِینَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَامًا» (فرقان، ۶۷): *آنان که هرگاه انفاق می کنند، نه زیاده روی می کنند و نه سخت گیری، بلکه میان این دو حدّ اعتدالی دارند.*

۲. چهارچوب عملی مدیریت مصرف از منظر قرآن

الف) الگوی مصرف در خوراک و نوشیدنی

۱. پرهیز از اسراف غذایی:

   – ایران سالانه ۳۵ میلیون تُن ضایعات غذایی دارد (معادل غذای ۱۵ میلیون نفر). قرآن با تأکید بر «حرام بودن اسراف»، راه نجات از این بحران است.

   – نمونه عملی: سنت پیامبر(ص) در سفره های ساده و اجتناب از پرخوری.

۲. تقسیم غذا با نیازمندان:

   – «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِینًا وَ یَتِیمًا وَ أَسِیرًا» (دهر، ۸): *غذای خود را با عشق به خدا، به بینوا، یتیم و اسیر می خورانند.*

   – راهکار امروزی: ایجاد سامانه های اهدای غذای باقیمانده (مانند پلتفرم «اسراف نکن» در تهران).

ب) مدیریت منابع مالی

۱. دوری از تبذیر:

   – «إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُوا إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ» (اسراء، ۲۷): *اسرافکاران برادران شیطان انند.*

   – تبذیر به معنای مصرف منابع در مسیر باطل (خرید کالاهای لوکس غیرضروری، قرض های غیرمولد).

۲. انفاق به جای احتکار:

   – «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَهً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِهَا» (توبه، ۱۰۳): *از اموال آن‌ها صدقه‌اى [به‌عنوان زكات] بگير، تا به‌وسيله‌ی آن، آن‌ها را پاک سازى و پرورش دهى*

   – راهکار نوین: تشویق به سرمایه گذاری در طرحهای اشتغال زایی به جای خرید طلا و ارز.

ج) مصرف انرژی؛ آزمونی برای مسئولیت پذیری

– آیه های متعدد در زمینه قناعت و عدم توجه به ظواهر:

لا تَمُدّنّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتّعْنا بِهِ أَزْواجًا مِنْهُمْ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِلْمُؤْمِنینَ. (حجر: 88)

و به آنچه ما دسته هایی از آنان [کافران] را بدان برخوردار ساخته ایم، چشم مدوز و بر ایشان اندوه مخور و مال خویش را برای مؤمنان فرو گستر.

وَ لا تَمُدّنّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتّعْنا بِهِ أَزْواجًا مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقی . (طه: 131 )

و زنهار به سوی آنچه گروه هایی از ایشان را برخوردار کنیم [و فقط] زیور زندگی دنیاست تا ایشان را در آن بیازماییم. چشم مدوز و [بدان که] روزیِ پروردگار تو بهتر و پایدارتر است.

– پیامدهای امروزی:

  مصرف گاز ایران ۶ برابر میانگین جهانی است! قرآن با تأکید بر «قوام» (تعادل)، مصرف بهینه انرژی را تکلیف شرعی میداند.

۳. راهکارهای کاربردی برای اجرای الگوی قرآنی

الف) فردی

۱. بودجه بندی مبتنی بر نیازیابی:

   – پرسش قبل از خرید: «آیا این کالا مطابق آیه «وَ لا تُسْرِفُوا» است؟»

۲. الگوی پیامبر(ص) در ساده زیستی:

   – استفاده از لباس های ساده و تعمیر وسایل فرسوده به جای خرید جدید.

ب) خانوادگی

۱. آموزش کودکان بر اساس آیات:

   – مسابقه خانوادگی «صرفه جویی در آب» با جایزه (مطابق آیه «وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ»).

۲. سفره های قرآنی:

   – خواندن آیه «کلوا و اشربوا…» قبل از غذا و تقسیم اضافات بین نیازمندان.

ج) اجتماعی-حکومتی

۱. قوانین ضد اسراف:

   – جریمه صنایع پرمصرف و معافیت مالیاتی برای شرکت های بهینه ساز انرژی.

۲. تبلیغات قرآنی:

   – استفاده از آیات مرتبط در بیلبوردهای شهری (مثل «وَلا تُبَذِّرُوا تَبْذِیرًا» در ایستگاه های مترو).

۴. چالش ها و پاسخ های قرآنی

الف) فشار فرهنگ مصرف گرایی

– آیه نجات بخش:

  «وَلا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّکَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَلَنْ تَبْلُغَ الْجِبَالَ طُولًا» (اسراء، ۳۷): *در زمین با تکبر راه مرو که هرگز زمین را نمی شکافی و به بلندی کوه ها نمی رسی.*

  – پاسخ: جایگزینی ارزش های معنوی به جای نمایش ثروت.

ب) محدودیت منابع

– تذکر قرآن:

  «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ» (روم، ۴۱): *فساد در خشکی و دریا به سبب کارهای مردم پدیدار شد.*

  – راهکار: اقتصاد چرخشی (بازیافت، استفاده مجدد) مطابق اصل قرآنی «لا ضرر».

۵. نمونه های موفق تاریخی و معاصر

– تجربه امام علی(ع):

  تقسیم عادلانه بیت المال و منع اسراف حتی در مصرف آب وضو.

– ژاپن و الگوی «موتtainai»:

  فرهنگ «اسراف نکن» در ژاپن که با آموزه های قرآنی همسوست.

– پروژه «قرآنِ سبز» در مالزی:

  آموزش مدیریت منابع طبیعی بر اساس آیات قرآن در مدارس.

نتیجه گیری

راهکارهای قرآنی برای مدیریت مصرف، نه توصیه هایی انتزاعی، بلکه دستورالعمل هایی عملیاتی برای نجات فرد و جامعه از ورشکستگی اقتصادی و اخلاقی هستند. در دنیایی که مصرف گرایی همچون طوفانی ویران گر می تازد، قرآن با تأکید بر «قوام» و «اعتدال»، چراغ راهی برای رسیدن به تعادل است.

همانگونه که امیرالمؤمنین علی (ع) فرمودند: «الاقتصاد ینجی من الفقر» (میانه روی، از فقر نجات می دهد).

(ان الله لایهدی من هو مسرف کذاب(سوره غافر(40)، آیه 28) خدا کسی که افراط کار دروغ زن باشد هدایت نمی کند.

—

منابع پیشنهادی و مطالعاتی:

– تفسیر المیزان، علامه طباطبایی (ذیل آیات مرتبط با اسراف).

– کتاب «اقتصاد در قرآن» نوشته آیت الله مکارم شیرازی.

– پژوهش دانشگاه امام صادق(ع) با عنوان «الگوی مصرف در سیره معصومین» (۱۴۰۱).