تاریخ طبری و آذرآبادگان

طبری در تاریخ خود، ذیل وقایع سنه  235  ق  / 228  خ، از شخصی به نام «‌محمد بن البعیث» نام می‌برد كه با متوسل عباسی به جنگ پرداخته است؛ او می‌نویسد: «‌حد ثنی انه انشدنی بالمراغه جماعه من اشیاخها اشعاراً لابن البعیث بالفارسیه و تذكرون ادبه و شجاعه و له اخباراً و احادیث». در عبارت فوق، طبری به صراحت زبان مردم آذربایجان را (در اوایل قرن سوم هجری) فارسی می‌شمارد.

بلاذری و آذربایجان

در فتوح البلدان بلاذری (تألیف  255  ق  / 248  خ) نیز در فصل «‌فتح آذربایجان» خبر از فهلوی بودن زبان آذربایجان می‌دهد.

خوارزمی و آذربایجان

ابوعبدالله محمد بن احمد خوارزمی كه در سده چهارم هجری می‌زیست، در كتاب «‌مفاتیح العلوم»، زبان فارسی را منسوب به مردم فارس و زبان موبدان دانسته است. هم او زبان دری را زبان خاص دربار شمرده كه غالب لغات آن از میان زبان‌های مردم خاور و لغات زبان مردم «‌بلخ» است. همو در پیرامون زبان پهلوی چنین اظهار می‌دارد:

«‌‌فهلوی (پهلوی) یكی از زبان‌های ایرانی است كه پادشاهان در مجالس خود با آن سخن می‌گفته‌اند. این لغت به پهلو منسوب است و پهله نامی است كه بر پنج شهر [سرزمین] اطلاق شده: اصفهان، ری، همدان، ماه نهاوند و آذربایجان»

ابن حواقلو زبان آذربایجان

او ، به زبان‌های مردم ارمنستان و اران نیز اشاره كرده و زبان آن‌ها را جز از زبان فارسی دانسته است. وی در این باره می‌نویسد: ‌طوایفی از ارمینیه و مانند آن، به زبان‌های دیگری شبیه ارمنی سخن می‌گویند و همچنین است مردم اردبیل و نشوی [نخجوان] و نواحی آن‌ها. و زبان مردم بردعه ارانی است و كوه معروف به قبق [قفقاز] كه در پیش از آن گفتگو كردیم، از آن ایشان است و در پیرامون آن كافران به زبان‌های گوناگونی سخن می‌گویند

علامه قزوینی و زبان آذری

علامه قزوینی در كتاب بیست مقاله از قول ماركوارت، مستشرق مشهور آلمانی كه در كتاب ایرانشهر خود آورده، می‌نویسد: ‌اصل زبان حقیقی پهلوی عبارت بوده است از زبان آذربایجان، كه زبان كتبی اشكانیان بوده است. چون مركوارت از فضلا و مستشرقین و موثقین آنها است و لابد بی ماخذ و بدون دلیل سخن نمی‌گوید

استرابو جغرافی‎‎‎نویس یونانی

 ماد یا مدیا را به دو حصه تقسیم می‎‎‎كند. حصه‎‎‎ی نخست ماد بزرگ شامل همدان (هكمتانه)، تختگاه شاهنشاهی هخامنشیان كشور ماد، كرمانشاهان، اصفهان، قزوین و ری، و حصه ثانی ماد كوچك یا ماد آتروپات.

(دائره‎‎‎المعارف جمهوری آذربایجان، ج  1. ص  478)

آذربایجان در لغت نامه ها

در فرهنگ نامه عمید از آذربایجان به نام اصلی اش آذرآبادگان نام برده است و نوشته شده است که این شهر در معنی محل آتش و نگهبان آتش است که بیشتر بزرگان و پادشاه هان ایران در آنجا تاج گذاری میکرده اند

استاد دکتر بهرام فره وشی ایران شناس و زبان شناس برجسته تاریخ ایران که به زبان شیرین کردی – پهلوی – پارسی – اوستایی – میخی – انگلیسی و . . . آشنایی کامل داشتند در کتاب سه جلدی فرهنگ زبان پهلوی می نویسد

در زبان پهلوی آتور گشنسب است و در پارسی آذر گشنسب . آذر گشسب جایگاه همه سران و سپهبدان و بزرگان کشوری ایران بود که جایگاه آن در شیز آذرآبادگان یا آذربایجان است . آتش شاهنشاهی ایران نیز آنجا واقع بوده است . خاورشناسان ویرانه های تخت سلیمان را که در  100  میلی جنوب شرقی دریاچه ارمیه یا ارومیه در خاک افشار است را به دانجا نسبت داده اند . ریشه نام آذربایجان از آتورپات است که همان آذربد یا پائیده شده توسط ایزد آتش است می باشد

در لغت نامه دهخدا

علامه دهخدا می نویسد : گویند این کلمه از آتروپاتوس نام یکی از سرداران اسکندر ماخوذ شده است . صاحب معجم البلدان و عده ای دیگر از مورخان که ذکر شده است لفظ آذر را به معنی آتش و پادگان را به معنی حافظ یا نگهبان ترجمه کرده اند و این دو الفاظ حافظ النار یا حافظ بیت النار می باشد  . (لغت نامه دهخدا)

شادروان استاد پورداوود استاد ایران شناس و دانشمند فقید ایرانی ( در کتاب ایران باستان ) و همچنین دکتر جهانگیر اوشیدری ایران شناس مشهور ( در کتاب دانشنامه ایرانیان ) درباره آذربایجان گفته اند