فروزان آصف نخعی: فرهنگ ایرانی آغشته به مچ گیری و دیگر مقصر پنداری است. این موضوع به نحوی است که از نظر کارشناسان حوزه توسعه، بعید به نظر می رسد که بدون آگاهی فردی و این که ما در هر مرحله از شکست ها چه سهمی از آن داریم، و چگونه می توانیم به صورت فردی و جمعی در حل مشکلات خود بکوشیم، بعید به نظر می رسد قادر باشیم وارد مرحله توسعه یافتگی بشویم. سنجش درست نسبی فرد از خود و مشکلاتش امکان حرکت به مرحله توسعه یافتگی شخصیتی و اجتماعی و جامعوی را فراهم می سازد. این موضوع در سخنرانی دکتر ایرج شهبازی عضو هیات علمی دانشگاه تهران در نشست ماهانه امید در خانه اندیشمندان علوم انسانی به مناسبت روز سعدی که فایل صوتی آن در کانال این خانه منتشر شده، برجستگی ویژه دارد. 
غفلت آدمیان از صیانت نفس به مثابه عقل عملی
شهبازی ابتدا به بحث صیانت از نفس به مثابه عقل عملی می پردازد و می گوید: «از دیر باز صیانت از نفس یا مراقبت، یکی از جنبه های عقل عملی بوده و به عنوان یکی از مهمترین وظایف هر انسان خردمند یا اصلی ترین انگیزه در زندگی هر انسانی به شمار می آمده است. مشکل بزرگ اما این که بسیاری از انسان ها از وظیفه و رسالت خودشان در زمینه مراقبت از خود غافل هستند. و فکر می کنند که نهادها یا افراد خاصی باید از آنان مراقبت بکند.درست از درون همین نکته است که ایده خودمراقبتی یا self-care  سربرمی آورد. کوشش های پزشکان، پیراپزشکان و روانشناسان، و همه کسانی که دست در کار مراقبت از انسان هستند، چشمگیر بوده، ولی گویا برای بار نخست است که با مفهوم خودمراقبتی، آشنا می شویم. از دهه ۶۰ و به ویژه از دهه ۹۰ میلادی به بعد تلاش ها در این زمینه زیادتر شده و در مردادماه هر سال یک روز را به عنوان روزجهانی خودمراقبتی نامگذاری کرده اند.»  
ایده طلایی خودمراقبتی self-care به عنوان نشانه بلوغ انسانی
این استاد دانشگاه در ادامه بر اهمیت خودمراقبتی تاکید کرد و گفت: «تحقیقات نشان می دهد اگر از خود مراقبت بکنیم، تا ۸۰ درصد می توانیم به سلامتی خودمان کمک کنیم، و از مراجعه به پزشک، بیمارستان،بستری شدن و جراحی نجات یابیم، و این دستاورد کمی نیست. خودمراقبتی علمی است دقیق و جامع که هر فردی باید، آگاهانه آن را بیاموزد، و از آن برای مراقبت از خود استفاده کند، به نظر می رسد مهمترین مسئله این است که عمیقا باور کنیم مهمترین و اولین شخصی که مسئول مراقبت از ما است، خود ما هستیم. این ایده اصلی و طلایی خودمراقبتی است. اگر از خود مراقبت نکنیم، همه جهان دست به دست هم بدهند، نمی توانند از ما مراقبت کنند.»  
او افزود: «یک بیمار دیابتی در سال ۳ بار نیم ساعت به پزشک مراجعه می کند. اما در مابقی سال، خود باید از خودش مراقبت بکند. اگر ما غمخوار خود نباشیم، به قول سعدی:   
به غمخوارگی چون سرانگشت من نخوارد کس اندرجهان پشت من 
به عبارت دیگر بلوغ فکری می خواهد هر فردی به نتیجه برسد که مسئول مراقبت از او، نهادهای آموزشی، وزارت بهداشت، خانواده و یا سیاست نیست. بلکه شخص اول مراقب، خودمان هستیم. بنابراین خودمراقبتی یک ایده خام نیست. بلکه باید برای تحقق برنامه جامع و دقیقی داشته باشیم.»  
رابطه خودمراقبتی با تعریف آدمی از انسان و خود 
این استاد دانشگاه در ادامه در باره انواع خودمراقبتی گفت: «انواع خودمراقبتی بستگی به این دارد که تعریف مان از انسان چه باشد. اگر کسی بگوید خود یعنی تن، و انسان را به تن فروبکاهد، آن گاه خودمراقبتی به معنای مراقبت از تن می شود. اما اگر کسی باور داشته باشد ما غیر از تن، دارای ابعاد روانی، فکری، ذهنی، و روابطی هستیم، آن زمان به تعداد ساحت های انسان، انواع خودمراقبتی خواهیم داشت. امروز تلاش کرده ام در باره ایده خودمراقبتی از نگاه سعدی مطالبی را مطرح کنم.» 
  ایده خودمراقبتی نزد سعدی
 شهبازی در ادامه تاکید کرد که «اخلاقا وظیفه دارم بگویم ایده خودمراقبتی در نگاه سعدی در آثار او، مانند درک ما از خودمراقبتی نیست. یعنی برداشت آشکاری که از خودمراقبتی و تعریف آن داریم، سعدی از چنین آگاهی ای برخوردار نبوده است، اگر چه از لابلای سخنان او می شود برای تبیین ایده خودمراقبتی، در اغلب اوقات با تفسیر و تاویل استفاده کنیم. سعدی به طور مستقیم در این باره سخنی نگفته است. خوبی تحقیق این است که ما متوجه خلاء های منظومه های فکری گذشتگان مان می شویم و این که در چه جاهایی آن ها می توانند و در چه جاهایی نمی توانند به ما کمک کننند، بنابراین انتظار ما از گذشتگان مان واقع بینانه تر می شود.»  
او در ادامه گفت: «نخستین نکته با اهمیت آن است که بی تردید همه آدم ها می خواهند از خود مراقبت بکنند، در بن وجود ما مراقبت و صیانت از نفس نهفته است. اما اگر آدم ها را در طول زندگی درنظر بگیریم، متوجه می شویم که بخش زیادی از انسان ها، نه تن سالم، نه روان سالم، و نه ذهن سالم دارند. این یک پرسش مهم است که چرا با وجود این که صیانت از نفس به شکل غریزی در ما نهفته و سرشته شده، اما بیشتر انسان ها از ۵۰ سالگی به ۶۰ سالگی که رد می شوند تنی بیمار، ذهنی ناسالم و روانی پریشان را به ارث می برند؟ ایده صیانت از نفس در ذات ما حتما هست. سعدی در باره علل عدم توجه آدمی به صیانت نفس در عمل می گوید: 
که نادان ستم کرد برخویشتن »
این استاد دانشگاه می گوید: «بعید است آدمی، آگاهانه بر خود ستم کند. ضرب المثل مهمی می گوید که انسان های نادان، مصالح واقعی خود را تشخیص نمی دهند و مصلحت شان را در پای لذت قربانی می کنند. کم نیستند آدم هایی که می دانند برای مراقبت از جسم شان باید روزی ۳۰ دقیقه تا یک ساعت ورزش کنند و … اما تنبلی و لذت غذا خوردن همه مصلحت ها را قربانی می کند. بنابراین آدمی در عین دارا بودن صیانت از نفس به صورت ذاتی، اما عواملی مانند لذت بردن، شتابزدگی و یا مغرور بودن، توان خودمراقبتی را از آنان می ستاند.سعدی می گوید: 
توخود را از آن در چه انداختیکه چه را ز ره بازنشناختی »
ناتوانی در امر خودمراقبتی و ادامه لجاجت و عاقبت آدمی
شهبازی در ادامه با تاکید بر این که «بعید است کسی خود را آگاهانه در چاه بیندازد» گفت: « ولی در واقعیت عموم خود را در چاه می اندازیم، کسی که برای رسیدن به مقاصدش از ظلم استفاده می کند، با سر خود را به چاه می اندازد. ولی وقتی با او صحبت می کنید می گوید خیلی باهوشم که توانستم گام در این راه بگذارم. بنابراین شتابزدگی، آزمندی، لذت گرایی، جهل، توجیه، فرافکنی، مسئولیت گریزی، تنبلی و امثال آن ها، پدیده هایی هستند که باعث می شوند ما به جای مراقبت از خودمان، به خودمان آسیب وارد کنیم و در واقع مصالح اصلی مان را قربانی بکنیم.» 
او افزود: «من هر وقت این جمله ابوعبدالله منازه را می خوانم چهار ستون بدنم می لرزد که می گوید: «”آدمی عاشق است بر شقاوت خویش. همه آن خواهد که سبب بدبختی او بود.” شمس تبریزی می گوید:” این مردمان را سخن نجات خوش نمی آید، سخن دوزخ خوش می آید، سخنی که در آن نجات ایشان است خوش نمی آید. مولانا از دزدی صحبت می کند که سال ها زحمت کشید، تونلی درست کرد تا بتواند از مکانی دزدی بکند. وقتی سر از تونل درآورد، فهمید که سراز خانه خود بیرون آورده است. وقتی این بیت سعدی را که روز نخست خواندم منقلب شدم. و به ذهنم آمد که گویا ما نا خواسته دزدی از خودمان می کنیم و متوجه نیستیم که با خودمان چه می کنیم. سعدی می گوید: 
دزد سوی خانه ای شد دیردست چون درآمد دید کان خانه خود است» 
سیاست پادشاهی که استواری حکومت را با ظلم می خواست
این استاد دانشگاه به نقل از سعدی «داستان پادشاهی را نقل می کند که از طریق ظلم می خواست حکومت خودش را استوار کند ولی حکومت او به سرعت از بین رفت.» او به نقل از سعدی می گوید:«آنچه که او باید از طریق عدالت جستجو می کرد از طریق ظلم به دنبالش بود. و چنین کسی مانند کسی است که روی شاخه ای نشسته و دارد آن شاخه را می برد و متوجه نیست که چه می کند. 
گمانش خطا بود و تدبیر سستکه در عدل بود آن چه در ظلم جست
یکی بر سر شاخ و بن می برید خداوند بستان نگه کرد و دید 
بگفتا گر این مرد بد می کند نه با من که با نفس خود می کند » 
از میان رفتن معیارهای سود و زیان در ابیات سعدی
شهبازی در ادامه با اشاره به این که «گویا ما نیز داریم شاخه زیر پای خودمان را می بریم» گفت: «معنای این سخنان این نیست که ما آگاهانه دنبال آسیب زدن به خودمان هستیم. بلکه در اغلب موارد بر اثر سلطه شتابزدگی، نادانی ، لذت گرایی و سلطه توجیه متوجه نمی شویم چه چیزی به سود ما و چه چیزی به ضرر ما است. این بیت های سعدی خیلی بیت های دردناکسی هستند: 
دشمن به دشمن آن نپسندد که بیخردبا نفس خود کند به مراد و هوای خویش 
از دست دیگران چه شکایت کند کسی سیلی به دست خویش زند بر قفای خویش
دزد از جفای شحنه چه فریاد می کندگو گردنت نمی زند الا جفای خویش
گر هر دو دیده هیچ نبیند به اتفاق بهتر ز دیده ای که نبیند خطای خویش 
چاهست و راه و دیده بینا و آفتاب تا آدمی نگاه کند پیش پای خویش 
چندین چراغ دارد و بی راه می رودبگذار تا بیفتد و بیند سزای خویش 
این ابیات را می توانیم دائم برای خودمان تکرار بکنیم. سعدی می گوید که دشمن واقعی خودمان، خودمان هستیم. اگر این موضوع را دریابیم به جای ناله و فریاد نسبت به دیگران، فقط از دست خودمان ناله و فریاد می کنیم. 
همه از دست غیر ناله کنند سعدی از دست خویشتن فریاد»
کتاب هایی برای مطالعه بیشتر
شهبازی در تفسیر این ابیات و معرفی کتاب هایی برای شناخت خود می گوید: «معنای این ابیات آن است که ما غالبا بزرگترین دشمن خویش و در مراقبت از خویش ناکام هستیم. و به جای مراقبت ، به خودمان آسیب می زنیم. کتاب هایی مثل ذهن فریبکار من، کتاب شفاف اندیشیدن ، کتاب خطاهای ساختاری در اندیشه بشر، کتاب تفکر سریع و آهسته و نظایر این کتب که راجع به خطاهای شناختی بحث می کنند، بخوانید آن گاه متوجه خواهید شد بر اساس دانش مندرج در این کتاب ها تا چه اندازه به خود صدمه می زنیم.» 
خودشیفتگی و عدم آبادسازی وجود آدمی در اشعار نظامی
او در پایان سخنانش ابیاتی از اشعار نظامی را مطرح کرد: «نظامی بزرگ می گوید خودشیفتگی مانع واقع بینی است. ما به شکل خودخواهانه عاشق خودمان هستیم، در واقع از آبادی خودمان باز می مانیم. نظامی می گوید: 
هست خشنود هر کس از دل خویش  نکند کس عمارت گل خویش
خودخواهی اجازه نمی دهد  به مصالح واقعی خودمان بپردازیم و آن را آباد کنیم. 
هر کسی در بهانه تیزهش است (بهانه یعنی توجیه و فرافکنی)کس نگوید که دوغ من ترش است » 
این استاد دانشگاه در ادامه تاکید می کند که «خودشیفتگی اغلب از خودفریبی سر در می آورد و ما با خود فریبی به خودمان آسیب می رسانیم؛ یکی از جلوه های مهم خودفریبی همان چیزی است که به آن خطای بنیادین انتصاب می گویند. او می افزاید: «خطای بنیادین انتصاب به این معنا است که من خطاهای تو را خطا می بینم و توجیه اش نمی کنم ولی اگر خودم همان خطا را مرتکب بشوم، توجیه می کنم و نمی دانیم از طریق خطای بنیادین انتصاب، برای توجیه خطاهای خودمان چه وثرانی برجای می گذاریم.»   
شهبازی در ادامه به توصیه بزرگان در باره خطاهای دیگران و خطاهای خود اشاره می کند و می گوید: «بزرگان ما از قدیم تا الآن گفته اند اگر می خواهد خوشبخت زندگی کنید، خطاهای دیگران را تاویل بکنید، اگر دیگران اشتباه کردند تا جایی که می توانید توجیهی بیاورید و آنان را محاکمه شان نکنید. ولی در باره خودتان جدی باشید و مو را از ماست بیرون بکشید. از نظر سعدی سعدی ، اتفاقا در باره خودمان دائم تاویل می کنیم، و در باره دیگران دائم سخت گیری به عمل می آوریم؛ این بیت سعدی خیلی عمیق است: 
نشاید که بر کس درشتی کنی چو خود را به تاویل پشتی کنی 
بنابراین فاجعه بزرگ این است که ما به جای مراقبت از خود، به خودمان آسیب می زنیم. و این بزرگترین درس ها آموزی از سعدی است که تاویل ، توجیه، فرافکنی، تنبلی ، و مسئولیت گریزی را کنار بگذاریم، باور قلبی پیدا کنیم که اولین کس برای مراقبت از ما، خودما هستیم و اگر نخواهیم از خودمان مراقبت کنیم، هیچ نهاد، فرد ، خانواده و گروه اجتماعی نمی تواند از ما مراقبت کند.» 
بیشتر بخوانید:امکان تحول “دولت” به سادگی امکانپذیر نیست/ انتظار بیش از حد اصلاح طلبان از دولت پزشکیان / سیاست تنازعی ریشه بحران‌ها؛جبهه پایداری محدود می شود؟اکنون «خطیر ایران» نیازمند تصمیمات سخت و دعوت جدید است / نگذاریم ایران به مرحله ادبار و باد بی نیازی خداوند برود / نجات ایران با «سی مرغ» یا «سیمرغ»؟جستجوی حقیقت در میان واقعیت‌ها: سفری در دنیای علم و فلسفهترامپ صلح رومی پیشنهاد می‌دهد/ چرا ایران دچار جنگ‌های قومی نشد؟
۲۱۶۲۱۶