فروزان آصف نخعی: «فارماکون» واژه ای یونانی دارای دو معنای زهر و دارو است. ژاک دریدا در رساله فایدروس افلاطون، بر اساس معنای عمیق فارماکون که متن را در معرض بازتفسیر و سوء تعبیر قرار دارد،نشان می دهد که علی رغم کوشش افلاطون برای جدا نگاه داشتن دو معنای این واژه و حفظ متن و جاودانگی آن، متن باز هم در اثر طنین معنای متکثر و متناقض، خدشه دار می شود. از نظر او این امر در اثر بی دقتی افلاطون نیست، بلکه ناشی از این واقعیت بنیادی است که خود زبان علیه نیات نویسنده قیام می کند.زیرا درک معنا در نقطه معینی هرگز به پایان نمی رسد.
دریدا در بررسی خود از متون فلسفی و ادبی به عوامل و روندهایی توجه می کند که پیشاپیش در متن فعال اند و وحدت و انسجام آرمانی آن را از هم می گسلند. اگر بخواهیم این مفاهیم را در « صلج و حل منازعه» در جهان ایرانی مورد ملاحظه قرار بدهیم، آن گونه که دکتر محمدمهدی مجاهدی به مستثناپنداری ایرانیان اشاره می کند، به این معنا آگاه می شویم، که این مستثناباوری جهان ایرانی، خود عامل خشونت را به همراه دارد، و منتهی به گسیختگی همه معانی انسجامی خود در چارچوب ایران قدرتمند و پویا می شود. سازوکار این گسیختگی در دشمن دانستن دیگری، در شبکه های اجتماعی، و دوقطبی شدن جامعه، به طور کامل آشکار است که همان شکل گیری جامعه انسان گرگ انسان هابز است. از این رو اگر بخواهیم بر جامعه توسعه نیافته غلبه کرده و دولت قوی و جامعه قوی را بنیان بگذاریم، نیازمند درک درستی از عوامل پشتیبان عقب ماندگی و همزمان پیشرفت هستیم. از این منظر «فارماکون صلح ایرانی» به سازوکار از هم گسیختگی (زهر) و اصلاح (دارو) می پردازد.
بحران در سه وجهی فارماکون
به گزارش خبرگزاری صلح خبر، در نقطه ثقل نظریه «صلح ایرانی» مجاهدی، فارماکون افلاطونی، قرار دارد. از این رو او عنوان بحث خود را «فارماکون صلح ایرانی» مطرح می کند که در اختتامیه پنجمین همایش بین المللی «صلح و حل منازعه» در دانشگاه تهران، آن را ارائه کرد.
این استاد دانشگاه با طرح این که «مفهوم صلح ایرانی در سه تراز و به سه شیوه، مفهومی فارماکون است»، به تبیین نظریه خود برای حاضران پرداخت. از نظر او «فارماکون یعنی وضعیت و مفهومی که همزمان سه وجه دارد: هم درد است، هم درمان است، و هم نوعی قربانی دارد. فارماکون یک سه وجهی است که در درون خود دارای بحران است.»
او تاکید کرد: ««صلح و به ویژه صلح ایرانی»، مفهوم بحران زده ای است. واقعیت این است که همه مفاهیم مهم و به درد بخور، بحران زده هستند. هر چه این مفهوم و هر مفهوم دیگر، پرمحتواتر باشد، یا به قول فلاسفه، عمق منطقی بیشتری داشته باشد، بحرانی تراند. صلح و صلح ایرانی به عنوان مصادیق ثانویه از این دست است. »
او سپس به قرائت شعری «ملهم از آن سخن مهم گرامشی » پرداخت که می گوید: «بحران دقیقا در وضعیتی حاصل می شود که جهان کهن از دست رفته و جهان نو هنوز زاده نشده است. دنباله این سخن مهم تر است و آن این که انواع و اقسام دردها، یا نشانگان درد، به قول او morbid sentence نشانگان درد مرگ خو هستند، و در این دوره بیرون می زنند و فضا را پر می کنند.» او سپس به قرائت شعر پرداخت:
«جهان کهنه و کهندر آستان ناگزیر مرگفسردهچشم بر امید بستهخفته استجهان نوطراز و نوپدیددر کشاکش سترون خیالدر گمان کور زایشی محالدر کمان گور تیرهای بی مجالنهفته استزتنگنای برزخی چنینمیان مرگ ناگزیر و زایشی محالز ژرفنای تنگه ای چونانمیان نوطراز و نوپدید و کهنه کهندرآن غروب روشنایی وداددر این غیاب سنجه های درددر این غیاب سنجه های داغشراره های شر پرشمارنشانگان درد مرگ خویجسته استزمان زمان غول ها و دور، دور اژدهاست»
سه گانه زهر ، دارو و قربانی در صلح ایرانی
او افزود: «همانطور که ملاحظه می کنید ، برخی تعابیر، تعابیر مستقیم گرامشی است، و من زمانی که به سخنان دکتر فاضلی گوش می کردم، دقیقا داشتم به این فکر می کردم که چقدر هوشمندانه آقای دکتر در مرز این، کهنه کهن، و این نوی ناپدید و نزاده، مفهوم صلح ایرانی را دارند پیش می برند و این کار، کار بسیار دشواری است. و فقط از یک ذهن بسیار پخته برآمدنی است.»
او در ادامه با اشاره به این «پس ما با موضوعی به نام صلح ایرانی مواجه هستیم» گفت: «صلح ایرانی مفهومی فارماکون است؛ یعنی درد است و درمان، زهر است و تریاق، و همزمان وصل است و هجران. و البته در کنار همه اینها، نوعی قربانی شدن در آن وجود دارد. تلاش ام بر این است که این موضوعات را بسیار کوتاه توضیح بدهم.»
این استاد دانشگاه در ادامه به تفسیر یک سویه از صلح ایرانی اشاره کرد و گفت: « می توانیم شواهد مفهوم صلح ایرانی را توجیه گرانه و به شکل گزینشی، از درون ادبیات، برای نوعی خوانش ایرانی صلح به قصد نوعی صورت بندی صلح که برای ایران شنواست و پویاست، کنار هم بگذاریم، و از شواهد نقیض،صرفنظر کنیم. چون از آن طرف در همین ذخیره ادبیاتی شواهد بسیاری داریم از ستایش قهر، و نه همیشه ستایش مهر یا صلح. این روش یک وجه این فارماکون را تشکیل می دهد.»
او افزود: «وجه دیگر این فارماکون نگاه کانستراکتیویستی Constructivist و سازه انگارانه بوده تا با جستجو مشخص کنیم زیرساخت ها، و منطق درونی پایا و پایداری که این آبگینه صلح و سازش را در ایرانیان، زیر بارش مدام سنگ های ستیز، قهر و جنگ تا امروز در پناه سقف دوراندیشی و ایراندوستی سالم نگاه داشته است. به این معنا که این نگاه سازه انگارانه، در این جا، دست یابی به آن وجه درمان برای آن وجه نخستین دردآلود است.»
هفت مفهوم صلح در ادبیات ایران زمین
مجاهدی در ادامه به هفت مفهوم صلح در ادبیات فارسی پرداخت و گفت: «صلح ادبیات دست کم به هفت معنا رواج دارد:
۱- سخن از گاهی از صلح کل، یا صلح کیهانی .من که صلح ام دائما با این پدر
۲- صلح عاشق و معشوقشکر ایزد که میان من و او صلح افتاد
۳-سازش و صلح با سختی ، درشت و نرم و پست و بلندی روزگار
۴-صلح به معنای سازش در مراجعه به دادگاه، که در این جا صلح بهتر از رفتن به دادگاه و داوری مطرح شده است. حافظ می گوید:
ای نور دیده صلح به از جنگ و داوری
بهتر این است که از ابتدا جنگ کنیم تا بعد به نزد قاضی برویم.
۵- ترک مخاصمه میان دو پادشاه. این مورد به ویژه در ابیات فرودسی به خوبی نمایان است.
۶-سازش با دشمن. در این باره فخر رازی ابیات ممتازی دارد. آن سخن معروف فخر رازی است که می گوید:
اگر با تو نسازد دشمن ای دوستتو می باید که با دشمن بسازی
گرت رنجی رسد مخروش و مخراشتوکل کن به لطف بی نیازی
واگر نه چند روزی صبر فرمانه او ماند نه تو، نه فخر رازی
۶- صلح به معنای آرامش رعیت که این مضمون و مفهوم در سعدی موج می زند.
۷-سازش میان حکمران و رعیت. که این آخری در سراسر ادبیات این مرز و بوم موجود داست.
این هفت معنا صلح ظاهرا با یکدیگر سازگار هستند، ولی واقعیت این است که شما اگر ملازمات، و مستلزمات هر یک از این ها را دنبال و تحلیل بکنید، ملاحظه خواهید کرد این ها با یکدیگر ناسازگار هستند. به عبارت دیگر هر هفت معنا از صلح را نمی توانید با هم داشته باشید و برای دستیابی به صلح مراعات بکنید.»
خطای خود مستثنا باوری
او برای روشن کردن دو وجه درد و درمان، و وصل و هجران صلح ایرانی، به خطای بسیار مهم خودمستثنا باوری اشاره کرد و گفت: «exceptionalism و استثناگرایی، که خطر بسیار مهم آلوده سازی هویت های ملی را به همراه دارد، یا مسبوق به سابقه امپراتوری است، یا مسبوق و رنگ آمیزی شده با یک دستمایه استعماری یا ترکیبی از این دو است. مثل خودمستثناپنداری بریتانیایی یا خود مستثناپنداری های، aggressive (خشونت طلبانه) هویت طلبانه ضد استعماری یا ضد استبدادی.»
این استاد دانشگاه با اشاره به این که «به هر حال خود مستثنا پنداری در تحلیلی، یک نوع بیماری تحلیلی است» گفت: «مشابه خود مستثناپنداری، انفعال تهاجمی مطرح در بحث ها و مقولات روان شناسی است که داوری در باره خودمان نسبت به دیگران را سیاه و تباه می کند. خود مستثناپنداری سویه نژادی یا سایه دینی یا فلسفی هم می تواند به خودش بگیرد. برای مثال در هند بوداییان، نسبت به دیگر هندوییان، خودشان را هندی تر می دانند. این موضوع به ویژه در باره درگیری های داخلی هندی ها در دهه های ۶۰ و ۷۰ میلادی بسیار دردناک است. مثال های این بحث فراوان است.»
مستثناپنداری در ایران
مجاهدی در ادامه تاکید کرد: «در ایران هم موضوع خودمستثناپنداری، زمینه ها و ریشه های پنهان و آشکار، و فراز و فرودها، و دارای گسل های بسیاری است که می تواند به راحتی فعال شوند. هنوز برای بسیاری از عوام و خواص، پذیرش واقعیت های معمولی خیلی دشوار است. مثل این که قله دماوند، در شمار بلندترین قله های جهان نیست. یا متوسط ضریب هوشی ایرانیان از متوسط ضریب هوشی مردم جهان بالاتر نیست. یا این که اصفهان به طور واقعی نصف جهان نیست. و هنر نزد ایرانیان است و بس، گزاره غلطی است. همچنین تاریخ ما سراسر و حماسه و در نهایت پرافتخار نیست. شاخصه های پیشرفتگی دانشگاه ها، هنر، و صنایع، چه صنایع نظامی، اقتصاد، سیاست، از بسیاری از کشورهای منطقه ای که در آن حضور داریم، عقب تر است.»
او افزود: «پذیرش همین فکت های خیلی ابتدایی هم برای عموم ما دشوار است چه رسد در حوزه هایی که برایمان سویه های خودمستثنا پنداری چندان برایمان ملموس نیست. از جمله این که ما ایرانیان هیچگاه جنگ طلب نبوده ایم. و این که ما ایرانیان اساسا با زبان صلح با همسایگانمان و دیگران حرف زده ایم»
پیچیدگی مستثناپنداری ایرانیان و احتمال بد فهمی از صلح ایرانی
مجاهدی سپس به طرح این سوال پرداخت که «چرا این مشکل، مشکل پیچیده ای است؟» او در پاسخ گفت: «چون زمانی که با خودمستثناپنداری ایرانی مواجه می شویم، حتی اگر موضوع اش نسبت دادن درجه یا مقوله یا کیفیتی خاص و انحصاری از صلح و سازش، به تاریخ و فرهنگ و ادب و سیاست و جامعه ایران و ایرانیان باشد که واقعا پایه نظری و تجربی استواری ندارد، همین امر می تواند سر از خشونت در بیاورد.»
او در ادامه گفت: «مفهوم صلح ایرانی اگر بد فهمیده و خود مستثناپندارانه صورتبندی شود، به ضد خودش تبدیل می شود. و به این معنا باز یک فارماکون شود. که در این جا یک وجه قربانی طلبی هم به او اضافه می شود. چرا؟ چون ملتی که خودش را مستثنی بداند، خصوصا خود را صلح آمیزترین ملت جهان بداند، همه خشونت هایی را که بر او رفته به نام دیگران می نویسد. تقصیر دیگران می داند. از این رو خودش را قربانی خشونت خواهی و بداندیشی دیگران می پندارد. و از این یک مجوز برای اعمال خشونت می سازد.»
مجاهدی در ارتباط با استثناپنداری در فرهنگ ایرانی گفت: «بنابراین مفهوم صلح ایرانی زمانی که درست صورتبندی نشود، صلح ایرانی نیز به راحتی می تواند تبدیل به ابزار خشونت شود. شما می دانید که صلح رومی، صلح یونانی، صلح اسلامی، ترم های تاریخی هستند که به واسطه آن، ملت ها و اقوام دور وبر خودشان را زیر سلطه گرفته و آنان را ساکت کرده اند. ازاین رو نام ساکت کردن دیگران را صلح نام می نهادند. به این معنا که ما توانستیم دیگران را وادار به تسلیم بکنیم.»
تمایز Toleration با Tolerance
این استاد دانشگاه در پایان گفت:« نکته آخر این که تفاوت و تمایزی باید میان مدارا و رواداری قایل شویم. صلح ایرانی اگر Toleration بشود، در آن اخلاق امپراتوری و اخلاق قدرت هژمون است. یعنی از موضوع آسیب ناپذیری یک قدرت قاهر و برتر، نارضایتی هایی که دیگران به زبان می آورند، نشنیده می گیرد و Tolerate می کند مانند پدر قدرتمند خانواده که مشکلات فرندان را نادیده می گیرد، ولی هر زمانی که لازم باشد می تواند آنان را سرکوب کند به این نحو که می تواند آنان را اخراج یا محروم کند. اخلاق امپراتوری، در واقع اخلاق Tolerate است.»
مجاهدی افزود: «در حالی که Tolerance یا رواداری، یک درجه غلیظی از کثرت گرایی را در درون خود دارد. یعنی دیگران حق دارند، هرچند زورشان از من کمتر است. انتخاب من این نیست که با آنان مدارا کنم، وظیفه من این است. از این رو صلح ایرانی اگر بر مدار toleration شکل بگیرد، همین مفهوم یا مصداق می تواند از عنیف ترین خشونت ها سر در بیاورد. ولی اگر مفهوم رواداری یعنی مفهوم کثرت باورانه از تحمل و رواداری، شکل بگیرد، آن زمان است که ما با یک فرهنگ سالم و بهداشتی از صلح ایرانی برخورداریم.»
بیشتر بخوانید:
سه سوال و تکمله‌ بر انتخابات یازدهم اسفند ۱۴۰۲: اندیشه‌هایی برای فردا نتخابات اسفند ۱۴۰۲؛ اندیشه‌هایی برای فرداچه راهی برای ایران باقی مانده ؟ / فراخوان به نیروهای ایران‌دوستنقد تغییرخواهی رهبر اصلاحات و رفراندوم خواهان / در برابر روش های انتقام‌جویانه «نبخش و فراموش هم مکن!»ببینید/ سوال‌های یک میلیون دلاری ایران چه هستند؟ / حکومت هم جواب چه باید کرد را ندارد / این وضعیت، خواستنی نیستببینید/ سرکوب تکثرات یا همنشین کردن آن ها، کدام نتیجه بهتری دارد؟
216216