پایگاه صلح خبر – گروه سیاست؛ رامین عبدالله‌شاهی: آفریقا دروازه فرصت‌ها است. پنجره شانسی است که به روی آینده باز شده است. بر خلاف برخی ذهنیت‌ها و تصورها آفریقا گذشته نیست، بلکه آینده است. این قاره فقیر و ضعیف نیست، بلکه ثروتمند و موقعیت‌ساز است. آفریقایی‌ها دیگر در قرن‌های استعماری ۱۸ و ۱۹ نیستند، بلکه آنان در قرن ۲۱ حضور دارند.
قاره آفریقا با وسعتی حدود ۳۰ میلیون کیلومتر مربع حدود یک پنجم مجموع خشکی‌های جهان را در اختیار دارد. جمعیت حدود ۱.۴ میلیارد نفر دارد و سرشار از ظرفیت و فرصت است.
جمعیت ۵۴ کشور این قاره سیاه تا سال ۲۰۳۰ به ۱.۷ نفر خواهد رسید. جمعیت شهرهای آن تا سال ۲۰۵۰ ،۳ برابر می‌شود که عموماً و برخلاف گذشته دیگر فقیر نبوده بلکه جز طبقه متوسط محسوب می‌شوند. آفریقایی‌ها در سال ۲۰۳۰ معادل ۲.۵ تریلیون دلار کالا در سال مصرف خواهند کرد که حدود ۲.۵ برابر سال ۲۰۱۵ است.
آنان دارای غنی‌ترین منابع طبیعی هستند. تقریباً نزدیک به نیمی از طلای جهان و یک سوم کل مواد معدنی دنیا در آفریقا وجود دارد. آفریقا حدود ۳۰ درصد از ذخایر معدنی جهان، ۱۲ درصد از نفت جهان و ۸ درصد از ذخایر گاز طبیعی جهان را در خود جای داده است. بیش از ۸۰ درصد از الماس جهان و ۶۰ درصد از معادن طلای دنیا در خاک این قاره قرار گرفته است.

در عین حال زمین‌های حاصل خیز برای کشاورزی، جمعیت فراوان مصرف کننده، موقعیت جغرافیایی مهم از دیگر بخش‌های ثروت این قاره مهم است. به گونه‌ای که شاهد رقابت قدرت‌های بزرگ و متوسط برای حضور موفق در این قاره هستیم. از رقابت میان چین و آمریکا تا حضور کشورهایی مانند ترکیه و عربستان و امارات پاکستان در این قاره و ترسیم چشم‌انداز توسعه برای خود.
کشورهای این قاره در حال توسعه در حال گسترش روابط تجاری میان خود و لغو تعرفه‌های گمرکی هستند. حتی تلاش‌ها و صحبت‌هایی جدی برای راه انداختن واحد پول مشترک را در سر دارند لذا اگر دیر حرکت کنیم فرصت جبران نخواهیم داشت.
ایران با اعتبار اما بدون راهبرد در آفریقا
تاریخ ایران هیچ سابقه‌ای از استعمار و مداخله در امور این قاره را نشان نمی‌دهد، همین موضوع فرصت مناسبی را در ذهن مردم ایجاد کرده است که با استفاده از این ذهنیت مثبت می‌تواند مزیت‌های بسیاری را نسبت به کشورهای دیگر به دست آورد.
کشور ما با داشتن سوابق درخشان در مبارزه با استعمار و آزادی خواهی و نیز حمایت از جنبش‌های سیاه‌پوستان دارای سرمایه ارزشمند معنوی در میان مردم این قاره است. اما متأسفانه بی‌توجهی به اولویت‌های اقتصادی و نگاه تک بعدی به موضوعات فرهنگی موجب شده است در عرصه اقتصادی فرصت‌های بیشماری را از دست دهیم.
آفریقا منطقه‌ای بکر است و کشورهای آن بیشتر نگاه‌شان به شرق است تا غرب. بعد از سال‌ها استعماری که مردم آفریقا توسط کشورهای اروپایی داشتند، طبیعتاً تلقی کشورهای آفریقایی این است که ایران کشوری است که می‌توان به آن تکیه و از تکنولوژی‌های مختلف ایران از جمله صنایع سدسازی و نیروگاه سازی استفاده کرد. بنابراین سفر رئیسی به آفریقا سفری راهبردی و در چهارچوب سیاست‌های بین قاره‌ای ایران و آفریقا می‌شود.
بر همین اساس، قاره آفریقا از نظر راهبردی و استراتژیک و اقتصادی فرصتی ویژه برای جمهوری اسلامی ایران به شمار می‌رود، اما متأسفانه دیپلماسی اقتصادی ایران در این قاره چندان فعال نبوده است. بخصوص علی رغم همه چشم اندازهایی که از سوی مقامات عالی نظام تعریف شده است شاهد قصور برخی دولت‌ها بخصوص دولت‌های یازدهم و دوازدهم در گسترش و توسعه روابط با کشورهای این قاره تعیین کننده و آینده دار بوده‌ایم.
دولت سیزدهم و تلاش‌برای زنده کردن رابطه با آفریقا
با روی کار آمدن دولت سیزدهم رشد و توسعه روابط با کشورهای آفریقایی از اولویت‌های وزارت خارجه قرار گرفت. همچنین اتاق‌های بازرگانی برخی استان‌ها فعال‌تر شدند. میزان تجارت خارجی ما با کل کشورهای این قاره از حدود نیم میلیارد دلار در سال ۱۳۹۹ به بیش از یک میلیارد دلار در سال گذشته رسید.
پیش بینی می‌شود این رقم با سفر قریب‌الوقوع ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری کشورمان به این قاره، دستکم به دو برابر افزایش یابد. هرچند این ارقام با توجه به ظرفیت‌های بالای تجاری و اقتصادی کشورمان به عنوان یک کشور تازه صنعتی در غرب آسیا با کشورهای این قاره، بسیار اندک است. در این خصوص باید توجه داشت ترکیه با ۲۰ میلیارد دلار، عربستان با ۹ میلیارد دلار و پاکستان با ۳ میلیارد دلار تجارت، در مقابل رقم یک میلیارد دلاری ایران، نشان از گام‌های بلندی است که باید برداریم.
فقر اطلاعات در طرفین
متأسفانه دیدگاه‌های ایرانیان و ذهنیت آنان از آفریقایی‌ها ناقص و ضعیف است. با توجه به توان‌مندیهای کشورمان هیچ برنامه مدون و راهبردی برای حضور و توسعه روابط اقتصادی با کشورهای این قاره دارا نیستیم. یکی از موانع اصلی ما در همکاری با آفریقا عدم شناخت ظرفیت‌ها و توانمندی‌های این قاره است.
متأسفانه تجار ایرانی، شناخت خوبی از آفریقا ندارند و آفریقایی‌ها نیز ایران را خوب نمی‌شناسند. چنانکه تعداد زیادی از مقامات و تجار آفریقایی وقتی به ایران سفر می‌کنند، به این موضوع اذعان می‌کنند که آنچه که در ایران مشاهده کردند با آنچه که پیش از این تصور داشتند بسیار متفاوت است.
خدمات فنی مهندسی، ساخت پالایشگاه، پتروشیمی، کارخانجات سیمان، فولاد و دیگر کارخانجات فرآوری فلزات معدنی و نیز ساخت انواع سد، راه و راه آهن، مسکن صنعتی، صادرات انواع کاشی و سرامیک، خدمات پزشکی و دارو، لوازم برقی، نساجی، محصولات پلاستیکی و تولیدات دانش‌بنیان‌ها تنها بخشی از ظرفیت‌های فنی، صنعتی و اقتصادی کشورمان برای حضور در این قاره زر خیز است.
این در حالی است که دیپلماسی اقتصادی ایران در قاره آفریقا فعال نبوده است. هرچند در سال گذشته شاهد سفر علی باقری، معاون سیاسی وزیر خارجه و آقای خطیب‌زاده در مقام سخنگوی وزارت خارجه به آفریقا بودیم.
همین‌طور میزان تبادل هیأت بین ایران و کشورهای آفریقایی نسبت به چند سال اخیر افزایش قابل توجهی پیدا کرد؛ اما متأسفانه علی رغم این تلاش‌ها سفارت‌خانه‌های کشورمان از داشتن رایزنان اقتصادی غافل مانده‌اند. نمایشگاه‌های صنعتی و تجاری به تعداد مناسب در این کشورها برگزار نمی‌شود. حتی تجارت خانه‌های دائمی ما در این قاره به چند مرکز آن‌هم در کشورهای ساحل عاج، کامرون، کنیا، تانزانیا، غنا و اوگاندا، می‌رسد.
در عین حال بانک‌های ایرانی پشتیبانی کافی و مناسبی از حضور شرکت‌های ایرانی در این قاره انجام ارائه نمی‌کنند. با اکثر کشورهای آفریقایی لغو روادید نداریم. حتی با تعدادی از این کشورها رابطه سیاسی‌مان قطع است که به نظر با گسترش رابطه با عربستان این مشکل تا حدودی برطرف خواهد شد.

ایران شریک راهبردی آفریقا
جعفر قنادباشی کارشناس سیاسی آفریقا در گفتگو با مهر و با اشاره به برنامه‌ریزی برای سفر رئیس جمهوری به چند کشور آفریقایی در آینده، گفت: قاره آفریقا از ۵۴ کشور تشکیل شده که بسیاری از آن‌ها قابلیت‌های بسیار خوبی برای همکاری‌های اقتصادی و تجاری با ایران دارند.
وی افزود: بسیاری از آن‌ها می‌توانند برآورده کننده نیازهای کشورمان در عرصه اقتصادی، تجاری و حتی سیاسی و فرهنگی باشند.
قنادباشی تصریح کرد: متأسفانه تصوری که از آفریقا در کشورمان وجود دارد، همچنان به عنوان منطقه‌ای خشک و بیابانی است که مردم فقیری دارد است، در حالی‌که آفریقا آنقدر ظرفیت دارد که همه قدرت‌ها بزرگ و صنعتی و حتی نیمه صنعتی بر سر آن وارد یک رقابت فشرده شده‌اند.
وی ادامه داد: در حال حاضر آفریقا مهم‌ترین منطقه در حال رقابت میان چین و آمریکا و نیز روسیه و آمریکا با یکدیگر است. حتی کشورهای اروپایی بر سر آن با یکدیگر رقابت‌های فشرده‌ای دارد.
این کارشناس آفریقا اظهار داشت: آنان از نظر فرهنگی هم سنخیت خوبی با ما دارند. نیمی از کشورهای آفریقایی عضو سازمان همکاری‌های اسلامی هستند.
سرمایه خوب معنوی ایران در میان آفریقایی‌ها
جعفر قناد باشی تأکید کرد: کشورهای آفریقایی حتی کشورهای غیر مسلمان آن‌ها، به دلیل مبارزه‌های شأن با استعمار و نیز مبارزات جمهوری اسلامی با استعمار و همکاری‌هایمان با نهضت‌های ضد استعماری سیاه پوستان، از جمله در آفریقایی جنوبی و نامیبیا و … خوش بینی خوبی نسبت به ما دارند که می‌تواند سرمایه خوبی برای ایران باشد.
وی با اشاره به نگاه راهبردی کشورهای آفریقایی به ایران بیان داشت: حتی چند سال پیش کشورمان به عنوان شریک راهبردی و تجاری در اتحادیه کشورهای آفریقایی شناخته شد.
ظرفیت‌های آفریقا برای پذیرش کالاهای ایرانی
وی اذعان کرد: ظرفیت‌های آفریقا برای پذیرش صادرات ما بسیار زیاد است. در حال حاضر برای ادامه حیات برخی کالاها نیاز به صادرات داریم و کشورهای این قاره نشان دادند ضمن پذیرش کالاهای ایرانی، می‌توانند نیازمندی‌های اقتصادی ما را خیلی خوب تأمین کنند.
قنادباشی با بیان برخی ظرفیت‌های اقتصادی میان ایران و آفریقا تشریح کرد: در سرمایه گذاری‌های مشترک از جمله در بخش کشاورزی و کشت فرا مرزی، صنایع معدنی، جنگلی و درختان و نیز صنعت شیلات فرصت‌های زیادی برای همکاری و بهره برداری و سود دو طرف وجود دارد. در بخش صدور خدمات فنی و مهندسی و نیز حضور شرکت‌های ایرانی برای اجرای پروژه‌های عمرانی شرایط بسیار خوبی فراهم است. همچنین ساخت انواع راه پالایشگاه، سد، نیروگاه برق و پزشکی از جمله زمینه‌های بسیار مناسب و بیشمار برای حضور شرکت‌های ایرانی در این قاره است. از طرفی آن‌ها مشتری محصولات پتروشیمی ما هستند. علاوه بر آنکه برای همکاری با کشورهای آسیای میانه علاقمندند از کریدورها و امکانات ترانزیتی کشورمان بهره ببرند.
اقتصاد باید محور گسترش روابط باشد
وی با انتقاد از بی‌برنامه‌گی کشورمان در توسعه با کشورهای آفریقایی اظهار داشت: متأسفانه برای همکاری با کشورهای آفریقایی دارای راهبرد مناسبی نیستیم. راهبرد ما عموماً فرهنگی و سیاسی بوده است. در حالی‌که باید با محوریت اقتصاد باشد.
قناد باشی ادامه داد: لازم است کشورهای آفریقایی را دسته‌بندی کرده و آنگاه با آن‌ها بر آن اساس کار کنیم زیرا همکاری با برخی از این کشورها اقتصادی نیست و هزینه بر است. باید گفت با همه کار کردن نادرست است.
بخش خصوصی در اولویت باشد
وی بیان کرد: موضوع دیگر اولویت دادن به اقتصاد با محوریت حضور بخش خصوصی است. کشورهایی مانند ترکیه که در آفریقا فعال هستند بخش خصوصی آن‌ها فعال است و دولت بر آن‌ها نظارت می‌کند. از طرفی توسعه و همکاری با کشورهای آفریقایی باید مداوم باشد و با تغییر دولت‌ها در کشورمان کم رنگ و پر رنگ نشود.
سیاست و فرهنگ را با اقتصاد ادغام نکنیم
این کارشناس سیاسی آفریقا تأکید کرد: باید راهبرد توسعه روابط تدوین شود و سیاست خارجی ما با اولویت اقتصادی با تغییر دولت‌ها دارای منحنی سینوسی نشود، بلکه با ثبات به پیش برود. کارهای فرهنگی و سیاسی ما هم باید متناسب با کارهای اقتصادی باشد زیرا گاهی کارهای فرهنگی و سیاسی‌مان برای برنامه‌های اقتصادی ما می‌تواند زیان بخش باشد. چینی‌ها الگوی مناسبی هستند. آن‌ها در راهبردشان برای کار اقتصادی هیچ گاه سیاست و فرهنگ را با آن ادغام نکردند.
آفریقا ظرفیت‌های بی نظیری دارد
وی تصریح کرد: آفریقا ظرفیت‌های بی‌نظیری دارد. به عنوان مثال در آنجا لوازم منزل بخصوص پنکه و نیز موتورهای آب، انواع ماشین‌های کشاورزی و منسوجات پوشاک، فرش، انواع ملامین، کاشی و سرامیک ما خیلی طرفدار دارد و ما می‌توانیم با قیمت مناسب آن‌ها را تولید و صادر کرده و نیازهای آن‌ها را تأمین کنیم.
این کارشناس سیاسی ادامه داد: در حال حاضر میزان تجارت ما با کشورهای آفریقایی حدود یک میلیارد دلار است حالا اگر با سفر رئیس جمهور که قرار است در نیمه اول سال جاری اتفاق بیفتد احتمالاً دو برابر می‌شود. در حالی‌که باز این رشد فرضی هیچ است. پولدارهای بزرگی در آفریقا است و با برگزاری چند نمایشگاه می‌توانیم به رشد خوبی در تجارت برسیم.
سال آشتی با آفریقا
می‌توان گفت امسال سال شروع مجددی در توسعه روابط با آفریقا خواهد بود. بخصوص سال آشتی بخش خصوصی با این قاره مهم است.
لازم است در سفر امسال رئیس جمهور به چند کشور آفریقایی کاروانی از تجار و صنعتگران به نام بخش خصوصی ایران حاضر باشند. این حضور عمق راهبردی و اقتصادی و عزم ما را برای توسعه روابط با این کشورها را نشان خواهد داد. در واقع دولت راه را باز می‌کند و بستر را آماده می‌کند تا بخش خصوصی خود را آفریقا پیدا کرده و دریابد.
از سویی راز موفقیت و حضور گسترده برخی کشورهای همسایه در آفریقا بسترسازی آنان برای حضور شرکت‌های بخش خصوصی‌شان بوده است. در غیر این صورت صرف سفر سیاسی فقط می‌تواند به طور مقطعی رشدی را در روابط بخصوص اقتصادی فراهم کند و بعد شاهد افت روابط باشیم.
توسعه پایدار روابط به کمک توسعه اقتصادی ممکن است
بدون شک آفریقا می‌تواند بازار بسیار مناسبی برای کالاهای ایرانی باشد؛ ایران می‌تواند برخی از مواد خامی که در داخل به آن دسترسی ندارد از آفریقا به قیمت‌های ارزان و مناسب وارد و کالاهای باکیفیت را با ارزش افزوده دیگری از همان محصولات خام تولید کند. در عین حال در بحث‌های کشاورزی هم می‌توان با آفریقا همکاری داشت.
علی رغم آنکه قاره آفریقا با وجودی که به مدت دو قرن تحت استعمار مستقیم بود، اما به اعتقاد بسیاری از کارشناسان قاره آفریقا از نظر اقتصادی به یکی از قطب‌های برتر اقتصادی در قرن ۲۱ تبدیل می‌شود. لازم است برنامه‌های بلند مدت را دستکم با برخی از کشورهای مهم این قاره امضا کنیم.
بدین ترتیب ضرورت دارد ما زنجیره انتقال‌های مالی و سرمایه‌گذاری‌هایمان را با آن‌ها توسعه دهیم و از بازارهای جدید این قاره بهره‌برداری کنیم. کشورهای آفریقایی شانس‌های زیادی را فراهم می‌کنند تا جایگاه خود را به عنوان شرکایی مطمئن برای ما تثبیت کنند. در این خصوص بانک‌ها و شرکت‌های بیمه‌ای ما می‌توانند فعالیت‌های بکر و مهمی را علی رغم وجود برخی تحریم‌ها در این کشورها آغاز کنند.
بدون شک، توجه دولت جدید به آفریقا ارزنده است اما بعد از این حرکت‌های قله‌ای و مقطعی در سفر عالی‌ترین مقام اجرایی کشور به آفریقا، باید به دنبال ایجاد سلسله جبالی از قلل مرتفع برای همکاری در بخش‌های مختلف اقتصادی و صنعتی و تجاری بود. باید پنجره فرصت‌های این قاره را دریابیم و برای قاره‌ای که در آینده نقش مهمی در تحولات جهانی خواهد داشت راهبردی دراز مدت داشته باشیم.
همچنین توسعه پایدار روابط سیاسی و فرهنگی فقط با عمق بخشیدن به روابط اقتصادی میسر خواهد بود، آن هم در شرایطی که کشورمان همچنان تحت تحریم‌های غرب است. لازم است میدان بازی خود را متنوع کرده و گسترش دهیم و در شرایطی که نوع روابط ما با کشورهای بزرگ اقتصادی صادرات نفت و مواد اولیه است، می‌توانیم با صادرات انواع کالاهای صنعتی و سرمایه‌گذاری‌های مشترک با کشورهای آفریقایی بازوهای اقتصاد غیرنفتی‌مان را به طور جدی تقویت کنیم.