موج نو

 موج جديد پرداختن به آثار مولانا را بايد در كشور امريكا و با محققان امريكايى پى گرفت. در اين ميان تحقيقات و آثار دو تن فراتر از ديگران قرار گرفته‏اند. اين دو همان گونه كه در ابتداى اين گزارش نيز از آنان نام برديم پروفسور ويليام چيتيك و پروفسور فرانكلين دين لوئيس هستند.

 ويليام چيتيك نويسنده و پژوهشگر 62 ساله امريكايى است كه در سال 1383 هجرى شمسى براى ترجمة «مقالات شمس» با عنوان «من و رومى» به دريافت جايزة جهانى كتاب سال نائل شد.

 او از علاقمندان عرفان، تصوف و فلسفه است. در سال 1966 ميلادى در رشتة هنر و تاريخ دانشگاه تهران مشغول تحصيل شد و تحت نظر افرادى چون استاد فروزانفر، دكتر سيد حسين نصر و جلال الدين همايى به آموزش پرداخت و با ارائه رساله‏اى با عنوان تصحيح «نقد النصوص فى شرح الفصوص» عبدالرحمن جامى، موفق به اخذ دكتراى زبان و ادبيات فارسى گشت. او پنج سال در دانشگاه شريف به تدريس تاريخ تطبيقى اديان پرداخت و از سال 1983 ميلادى تاكنون نيز در دانشگاه استونى بروك مطالعات دينى تدريس مى‏كند. وى در شناساندن صحيح عرفان و عرفاى ايرانى به امريكاييان تلاش بسيار كرده است. از جمله ترجمه‏هاى او از فارسى به انگليسى، مى‏توان چندين اثر ارزشمند زير را نام برد:

 – صحيفة سجاديه؛

 – پنج اثر از ابن عربى؛

 – ملمعات فخرالدين عراقى؛

 – نفحات الانس جامى؛

 – شرح اسماء الهى.

 از جمله تأليفات او كه به مولانا مى‏پردازند عبارتند از:

 – راه عرفانى عشق (كه به فارسى برگردانده شده)؛

 – من و رومى (ترجمة مقالات شمس تبريزى).

 فرانكلين دين لوئيس ديگر محقق و به قول خود وى پژوهشگر ادبيات تطبيقى و زبان و ادبيات فارسى است (او اصرار بسيار دارد كه با عنوان ايران‎شناس خوانده نشود چون اين عنوان را عنوانى جامع و در عين حال سرشار از ابهام مى‏داند) كه تحقيقات وى در زمينة عرفان و ادب ايرانى و به ويژه مولانا و آثارش، نويد آينده‏اى پربار مى‏دهد. دكتر لوئيس از آغاز دوران تحصيل، نزديك به حدود بيست و پنج سال است كه زندگى خود را وقف آموختن زبان و ادب فارسى كرده، بيش از هفت سال است كه به تدريس زبان و ادبيات فارسى مشغول است و نكتة شايان توجه در زندگى علمى او همين است كه در سراسر دوران تحصيل و تدريس خود با زبان و ادبيات فارسى و لوازم آن از قبيل زبان و ادبيات عربى و علوم اسلامى زيسته و همة تحقيقات او منحصر به همين رشته وسيع بوده است. اين موارد از او دانشمندى توانا در رشته ادب فارسى آفريده‎اند. پايان‏نامة دكتراى او دربارة سنايى و پيدايش غزل فارسى است كه جايزة بنياد تحقيقات ايرانى را نصيب وى ساخته است. مقالات او دربارة حافظ و رندى، حافظ و موسيقى و «گلستان» سعدى در دايره المعارف ايرانيكا به چاپ رسيده‏اند و مهم ترين كتاب او دربارة مولانا با عنوان «رومى، ديروز تا امروز، شرق تا غرب» جايزة انجمن دوستى بريتانيا و كويت را به دست آورده است.

 فرانكلين لوئيس آموختن زبان و ادبيات فارسى را در سطح دانشگاه از گروه مطالعات خاور نزديك دانشگاه بركلى آغاز كرد و قبل از آن كه دورة كارشناسى را در آن جا به پايان برساند (1983) به مدت دو سال (سال‎هاى 1981 و 1982) به تحصيل در رشتة زبان و ادبيات عرب در دانشگاه ليدز انگلستان پرداخت. سپس به دانشگاه شيكاگو، گروه زبان و تمدن‎هاى خاور نزديك رفت و در سال 1995 ميلادى به اخذ درجه دكترا در رشتة زبان و ادبيات فارسى نايل شد و به مدت دو سال نيز در همآن جا به تدريس اين رشته پرداخت. او اكنون دانشيار تمام وقت زبان و ادبيات فارسى دانشگاه امورى است كه در شهر آتلانتاى ايالت جورجياى امريكا قرار دارد. او در دهة هفتاد با انديشه‏هاى لاهوتى مولانا آشنا شد و به آن دل باخت. با مطالعة آثار مولانا با شگفتى متوجه شد كه فرهنگ عاميانة مردم پيام آسمانى اين عارف و عاشق الهى را تغيير داده و گاه آن را تا حد نازل‎ترين معيارهاى فرهنگ غير مذهبى پايين آورده است. بنابراين تصميم گرفت تأليفى محققانه و جامع دربارة مولانا ارائه نمايد. او تحقيقات خود براى شناختن مولانا را بر منظر واقعيات تاريخى استوار ساخت و ثمرة تلاش‎هاي چندين ساله خود را در كتابى با نام East and West ,Past and Present ,Rumi  «يا رومى (مولانا)، ديروز تا امروز، شرق تا غرب» منتشر ساخت.

 فرانكلين لوئيس كوشيده است در اين كتاب شرح زندگانى، افكار و انديشه‏هاى مولانا را از زاوية حقايق تاريخى به قلم آورد و همچنين تأثير افكار و آثار او را بر متفكران، نويسندگان، هنرمندان و حتى سياست­مداران شرق و غرب نشان دهد. وقتى صفحات پرشمار اين كتاب را (650ص) تورق مى‏كنيم، از بسيارى اطلاعات و اعداد و ارقامى كه ماه‎ها و سال‎هاى گوناگون مربوط به زندگى مولانا يا صفحات كتاب‎ها يا شماره‏هاى نوارهاى مختلف و يا حتى شبكه‏هاى اينترنتى مربوط به او را نشان مى‏دهند، در شگفت مى‏شويم. تحقيقات مفصل دكتر لوئيس در واقع دايره المعارف مولانا هستند كه وقايع مستند و روزگاران تاريخى از تولد تا درگذشت او را در بر مى‏گيرند و افزون بر اين مشتمل بر معرفى تقريباً همة دانشمندان و نويسندگان ايرانى، ترك، عرب و هندى، پاكستانى و افغانى و بزرگان علماى اروپايى و امريكايى و ملل ديگر است كه هريك به­نحوى در زمينة معرفى آثار و افكار مولانا و شرح احوال او قلم زده‏اند؛ از تأليف و ترجمة كتاب گرفته تا سرودن اشعار و اجراى برنامه‏هاى موسيقى و نمايشنامه و امثال آن. لوئيس به همين نيز بسنده نكرده و بخشى از كتاب خود را به معرفى آثارى اختصاص داده كه در رسانه‏هاى همگانى به صورت فيلم، نوار ويدئو و نوارهاى صوتى از اشعار او فراهم آمده يا به صورت‎هاى ديگر مانند باله و اپرا و رقص ارائه شده‏اند. نشانى پايگاه‎هاى اينترنتى مربوط به مولانا را نيز مى‏توان در اين كتاب يافت.

 قسمت اعظم اين كتاب يعنى در واقع دو سوم آن صرفاً به خود مولانا اختصاص دارد. او در بخشى ديگر كوشيده است تا با ديدى انتقادى و نكته‎بين به مقايسة سخنان مناقب‎نامه‎نويسان از جمله افلاكى و سپهسالار و تذكره‎نويسانى چون جامى و دولتشاه سمرقندى بپردازد و برخى از واقعيت‎هاى زندگى مولانا را از پردة ابهام افسانه‏ها و حكايت‎هاى آنان بيرون كشد.

 فرانكلين لوئيس خود در مصاحبه‏اى دربارة اين كتاب مى‏گويد كه گذشته از علاقة غربيان به مولانا، دليل ديگرى نيز سبب تأليف اين كتاب مفصل شده و آن تمايل او به معرفى چهرة حقيقى مولانا به شيوة علمى و مستند به اسناد تاريخى بوده است. او در ادامه مى‏گويد: «دليل ديگر من ارائة كارى علمى و ماندگار بود … چهرة مولانا در غرب تجارى شده است و حتى دانشمندانى كه دربارة مولانا به تحقيق پرداخته‏اند كمتر به چهرة او از ديدگاه تاريخ نظر انداخته‏اند. من در اين كتاب سعى كردم به اين چهرة مولانا توجه كنم و ببينم آيا با مداركى كه موجودند مى‏توان او را بهتر شناخت يا نه؟ و اميدوار بودم و هستم كه اين كتاب بتواند مبناى پژوهش‎هاى آينده قرار گيرد.»

 يكى از جالب‎ترين و تازه‏ترين مباحثى كه لوئيس در اين كتاب مطرح كرده، تاريخ آشنايى غرب با مولاناست كه قبل از دويست سال پيش با خاطرات مسافران اروپايى از سفر به تركيه و ديدار با مولويان و تماشاى مراسم سماع و آداب ديگر آنان آغاز مى‏شود.

 از جمله كسانى كه نقش بسزايى در آشنايى مردم امريكا و به عبارتى ايجاد موج جديد رويكرد به آثار مولانا داشته، كلمن باركس، استاد بازنشستة رشتة ادبيات انگليسى دانشگاه جورجيا است (او در كنار كسانى چون دى پك چوپرا Deepak Chopra و دكتر كبير هلمينسكى Kabir Helminski، كه از مشايخ مولويه در امريكا نيز هست، از فعالان اين عرصه هستند). هر چند بايد آثار او را تنها برگردان ترجمه‏هاى انگليسى موجود از اشعار مولانا به انگليسى روان دانست و اذعان داشت كه اين آثار از جنبه‏هاى حقيقى و معرفتى آثار مولانا تهى هستند. در سال 1967 ميلادى رابرت بلاى Robert Bly، نويسندة مشهور امريكايى، مجموعه‏اى از اشعار انگليسى مولانا را به باركس داد و از او خواست تا آن ها را از قفس‎هايشان آزاد سازد. او بلافاصله كار ترجمة اشعار را آغاز كرد. باركس هفت سال بدون اين كه به فكر انتشار اين آثار باشد، به ترجمه مشغول بود و در پايان، كار خود را براى ناشرى به نام هارپر كالينز فرستاد. موفقيت پيش‏بينى نشدة اين نسخه به انتشار آثار بعدى باركس كه مهم ترين آن ها Essential Rumi نام دارد منجر شد؛ آثارى كه تاكنون بيش از 000/500 نسخه از آن ها به فروش رفته‏اند.

 لازم به ذكر است كه باركس در يك سفر 11 روزه از تاريخ 16 تا 26 مارچ 2005 از موطن مولانا ديدار و در اين روزها به شهرهاى ديگر افغانستان چون كابل، هرات و مزار شريف نيز سفر كرد.

 بديهى است كه باركس به دليل زمينة آشنايى با ادبيات و برخوردارى از ذوق ادبى در مواجهه با اشعار لطيف و ديگرگون مولانا به وجد آمده است اما متأسفانه عدم آشنايى او با اسلام و عرفان تا حدى نتيجة كار را مخدوش ساخته است. زمانى كه باركس از مولانا سخن مى‏گويد به وضوح مى‏توان در گفتارش شوق و احساسى از شگفتى را نسبت به آثار او مشاهده كرد. او مى‏گويد: «اين اشعار نه به وسيلة شخصيت كه توسط بخش ديگرى از روان انسانى سروده شده‏اند و گاه از شخصيت و معرفت بشر فراتر مى‏روند.». حتى موسيقى درونى و بيرونى اشعار مولانا او را بسيار مجذوب خود مى‏سازد و او براى درك دقيق‎تر اين موسيقى از همراهى يكى از اساتيد برجستة موسيقى به نام جاناتان سى كرامر (عضو گروه موسيقى دانشگاه كارولينا و استاديار رشتة موسيقى ملل دانشگاه ديوك (Duke كه شناخت عميقى از موسيقى شرق دارد، بهره مى‏گيرد.

با اين همه در مقام تبيين نظام اعتقادى مولانا و صوفى‏گرى، او چنآن كه بايد حق مطلب را ادا نمى‏كند: «نظام اعتقادى او بر پاية شادى استوار است. در نظر مولانا شايد خدا انگيزة شادى باشد. مولانا دربارة جوهرة اشتياق به دين كه عبادت و يا شايد شادى است، صحبت مى‏كند.»

 ب. فعاليت‎هاى آكادميك‏

 تدريس رشته‏هاى مطالعاتى در زمينة شرق‎شناسى به ويژه ايران‎شناسى و زبان و ادبيات فارسى در دانشگاه‎هاى اروپايى و امريكايى از سابقه‏اى طولانى برخوردار است. يكى از موارد مورد علاقة اين محققان، تحقيق در زمينة عرفان اسلامى و سرآمدان اين حوزه از جمله ابن‎عربى، جامى، خيام، عطار، مولانا و حافظ است. دانشگاه‎هاى اروپايى على‎الخصوص دانشگاه‎هاى دو كشور آلمان و انگليس از پيشروان اين مطالعات محسوب مى‏شوند.

 در سال‎هاى اخير و با توجه به موج جديد علاقمندى به مولانا و دنياى عرفان، بسيارى از دانشگاه‎هاى معتبر امريكايى نيز به تدريس در اين زمينه پرداخته‏اند و رشته‏هاى ويژه‏اى را به اين امر اختصاص داده‏اند. اشاره به اسامى برخى از مراكز علمى گوياى وسعت دامنه اين رويكرد است.

 در حال حاضر دانشگاه‎هاى بزرگى چون يوسى‏ال‏اى  UCLA، هاروارد، اوهايو، يوتا، جورج واشنگتن، كلمبيا، كلرادو، روزولت، اوكلند، كولگيت، ديوك، برنديز، سنت اندروز، چپل هيل، نالاندا و NCSU و نيز بسيارى از كالج‎ها از جمله Community College  كاليفرنيا، كالج هانوور و… رشته‏هايى را تدريس مى‏كنند كه يا اساساً به موضوع رومى مى‏پردازد و يا به تناسب مبحث مورد مطالعه، برخى وجوه آثار و احوال وى در به بحث و بررسى گذاشته مى‏شوند.

 براى مثال در گروه دين دانشگاه كلمبيا، دانشجويان رشتة مطالعه متون عرفانى كلاسيك، آثار عرفانى چون حلاج، عطار و مولانا را بررسى و مطالعه مى‏كنند. در دانشگاه كلرادو و در بخش مطالعات دينى نيز موضوعاتى چون صوفى‏گرى و عرفان اسلامى مورد مطالعه دانشجويان قرار مى‏گيرند كه غالباً ذيل اين موضوعات، مطالعة احوال و آثار مولانا نيز يكى از مباحث اصلى است. در سال 2005، دانشگاه اوكلند نيز تدريس رشته‏اى با عنوان خلق معنويت را آغاز كرده كه در آن خانم جينيفر برزان ذيل موضوع هنر به مثابة مراقه، آثار و احوال مولانا را مورد بررسى و تدقيق قرار مى‏دهد.

 وسعت اين فعاليت‎ها چنان است كه تهية فهرستى از كلية رشته‏ها و دروسى كه در اين رابطه تدريس مى‏شوند كارى نسبتاً دشوار مى‏نمايد؛ كارى كه نيازمند فرصتى مناسب و مجالى گسترده‏تر است.

 ج. گردهمايى‏ها

 برگزارى گردهمايي‎هاى مختلف در بزرگداشت مولانا يا بررسى احوال و آثار او، برگزارى همايش و ارائة سخنرانى و فستيوال‎هاى مرتبط از ديگر فعاليت‎هايى هستند كه در سال‎هاى اخير با گستردگى و وسعت بسيار آن جام شده و مى‏شوند. برخى از  اين موارد با توليت دانشگاه‎ها و مراكز علمى، برخى از سوى انجمن‎هاى متشكل از علاقمندان و پيروان رومى و برخى ديگر توسط افراد برگزار مى‏شوند.

 از عمده فعاليت‎هاى دايمى و يا مقطعى كه در سال‎هاى اخير توسط مراكز دانشگاهى در امريكا آن جام شده‏اند، مى‏توان به نمونه‏هاى زير اشاره كرد:

 – برگزارى همايش سالانة رومى توسط دانشگاه كولگيت؛

 – برگزارى همايش سالآن هاى با عنوان مذهب و بوم‏شناسى توسط دانشگاه باك نل Bucknell  واقع در لوئيزبرگ امريكا كه در اردوگاه‎هاى تابستانى آن اشعار مولانا نيز مورد بحث و بررسى قرار مى‏گيرند؛

 – برگزارى فستيوال سالانة رومى در مركز هنرى كاربورا و با همكارى دانشگاه چپل‏هيل كه از دانشگاه‎هاى فعال در عرصة مطالعات رومى است؛

 – برگزارى همايش سالانة در كارولينا با عنوان مطالعات تطبيقى اسلامى كه كارى است مشترك از دانشگاه‎هاى ديوك، چپل هيل و NSCU از اعضاى فعال اين همايش مى‏توان از دكتر كارل ارنست Carl Ernst از دانشگاه چپل هيل نام برد كه خود وى نيز سخنراني‎هايى با موضوع ميراث معنوى و ادبى رومى، ذكر و سماع درويشان، حافظ، رومى و موسيقى صوفيانه و بسيارى عناوين ديگر در اين همايش و ديگر همايش‎هاى مشابه ايراد نموده است.

 – برگزارى اردوهاى بهاره در دانشگاه هاوايى در اوايل ماه مارس كه در آن ها غالباً طى مراسمى با عنوان شبى با مولانا به بررسى احوال و آثار اين شاعر و نيز اجراى مراسم ذكر و سماع مى‏پردازند.

 – برگزارى همايش‎هايى در نيم سال نخست سال 2004 در دانشگاه سنت اندروز كه براى نمونه مى‏توان به سخنرانى آفاى داود مراديان با عنوان «قدرت تواضح: ژرفانمايى قدرت در قرآن و آثار رومى» اشاره كرد.

 – برگزارى مراسم سخنرانى در دانشگاه ناروپا Naropa در روزهاى 30 آوريل و اول، سوم و هفتم مى 2005 با موضوعاتى چون عرفان قديم، از اوريپيد تا رومى، ارتباط اشعار رومى با مفاهيم مدرن و سلوك و آزادى فردى.

 همان گونه كه گفتيم بخشى از اين اقدامات توسط انجمن‎ها و گروه‎هاى غيردانشگاهى و يا افراد آن جام مى‏گيرند. يكى از انجمن‎هاى فعال در اين عرصه در امريكا UMass Rumi Club است كه با برگزارى مراسم سخنرانى، مراسم سماع و كنسرت‎هاى موسيقى و… به اين مهم اقدام مى‏كند. فرقة مولوية امريكا نيز در اين زمينه بسيار فعال است. نمونه‏هايى از اقدامات اين گروه‎ها يا افراد عبارتند از:

 – برگزارى فستيوال سالانة رومى در اوايل ماه اكتبر در شهر چپل هيل. مجرى اين فستيوال رفيع المعروفى يكى از اعضاى برجستة فرقة مولويه در امريكا است.

 – برگزارى اردوهاى تابستانى در ماه ژوئن توسط فرقة مولويه در اوايدبى آيلند واشنگتن؛

 – ايراد سخنرانى توسط افرادى چون پروفسور ويليام چيتيك، پير ضياء عنايت خان، اسين چلبى از نوادگان مولانا و ديگران؛

 – آن جام مباحثات و ايراد سخنرانى در زمينة بررسى تطبيقى ميان عرفاى شرقى

به ويژه مولانا و قديسان اروپايى. از جمله آن ها مى‏توان به سخنرانى دكتر بروس چيلتون (كشيش و محقق) و اندرو هاروى در تاريخ 24 ژوئن در برد كالج اشاره كرد.

 در سال‎هاى اخير دولت ايران نيز در زمينة معرفى فرهنگ ايران و مشاهير آن از جمله مولانا فعاليت‎هايى آن جام داده كه از آخرين نمونه‏هاى آن برگزارى هفتة فرهنگ ايران در تورنتو است. اين هفته با همكارى وزارت امور خارجه ايران و رايزنى فرهنگى ايران مستقر در اوتاوا و در محل دانشگاه تورنتو و هتل شرايتون اين شهر برگزار شد. در اين هفته محققان و مولاناشناسان زيادى از كشورهاى ايران، كانادا و امريكا به همايش دو روزه‏اى كه به بررسى آثار و احوال مولانا اختصاص داشت و در روزهاى 2 و 3 فوريه 2005 برگزار شد، دعوت شده بودند.

 د. برگزارى مراسم سماع‏

 يكى از زيباترين مراسمى كه توسط صوفيان فرقة مولويه برگزار مى‏شود، مراسم سماع است. البته اين مراسم كه در گذشته در خلوت و دور از حضور اغيار آن جام مى‏شد و يكى از مراحل و مسالك اهل طريق در جهت نيل به حقايق باطنى بوده، امروزه بيشتر به يك حركت نمايشى تبديل شده است. مراسم نمايشى سماع گاه به تنهايى و به عنوان يك برنامة مستقل و گاه در ضمن همايش‎ها، گردهمايي‎ها و يا فستيوال‎هاى مرتبط برگزار مى‏شود.

 اين مراسم سال‎هاست كه در گوشه و كنار اروپا و امريكا اجرا مى‏شود و مهم ترين مجريان آن درويشان سماع كننده تركيه‏ و به ويژه مولويان قونيه هستند كه به سماع زن معروفند. يكى از اجراهاى قديمى اين عده در ماه‎هاى ژانويه و فوريه سال 1997 و در 13 شهر بزرگ امريكاى شمالى اتفاق افتاد. طى اين تور نمايشى، گروه به اجراى موسيقى سنتى صوفيان، قرائت اشعارى از مولانا و ذكر و سماع در اين شهرها پرداختند.

هـ. موسيقى‏

 در پى ايجاد موج علاقمندى به رومى، حضور وى در وجوه مختلف هنر و زندگى غربى چنان شكل گسترده‏اى به خود گرفته كه گاه موجب اعتراض يا گلاية انديشمندان مى‏شود. براى مثال دكتر فديمان Fadiman جريان اخير را صنعت رومى ناميده است و مى‏گويد: «هميشه به شوخى مى‏گويم كه ديگر بايد منتظر بود كه كتاب آشپزى و نرمش‎هاى ورزشى رومى هم به بازار بيايد.». لانى فيلدز هم كه خود يكى از بانيان فستيوال رومى است، تا حدى هم سو با وى معتقد است: «امريكا در آستانه تجارى كردن رومى است. با اين حال فكر مى‏كنم كه رومى و انديشه‏هاى او فراتر از همة اين جريآن هاست.»

 اين امر در آثار موسيقايى كاملاً مصداق مى‏يابد. بدين معنا كه در اين حوزه شاهد فعاليت‎هاى بسيار متنوعى از نظر سبك و رويكرد هستيم و ناگزير از طبقه‏بندى اين فعاليت‎ها. با  توجه به تنوع آثار مى‏توان آن ها را به­ دو دستة كلى موسيقى صوفيان و موسيقى غربى تقسيم كرد.

هـ . 1 . موسيقى صوفيان‏

 اين نوع از موسيقى كه در حقيقت ريشه در موسيقى تركيه‏ دارد و همانند موسيقي‎هاى كلاسيك، محلى، مذهبى، حماسى و… يكى از شاخه‏هاى اصلى موسيقى اين كشور محسوب مى‏شود، غالباً توسط هنرمندان ترك اجرا مى‏شود. هر چند فعاليت صوفيان تركيه از سال 1925 تا مدتى طولانى ممنوع بود اما فعاليت‎هاى پنهانى اين گروه‎ها و برگزارى مراسم سماع و موسيقى به بقاى اين نوع از موسيقى آن جاميد. از فعالان اين عرصه مى‏توان به لطيف بولت Latif Bolat اشاره كرد كه موزيسين و خوانندة برجستة تركي ساكن امريكا است. وى در سراسر امريكا و كانادا به اجراى برنامه پرداخته و شكل اصيل موسيقى تركى را به مخاطبان عرضه كرده است. روزنامه حريت كه يكى از روزنامه‏هاى پر تيراژ در تركيه است لقب رسول موسيقى تركيه در امريكا را به وى داده است. از جمله فعاليت‎هاى اخير او در سال جديد ميلادى مى‏توان به اجراى برنامه‏هاى موسيقى در نخستين كنسرت جهانى هزاره جديد در جزاير هاوايى اشاره كرد.

 علاوه بر هنرمندان ترك، هنرمندان ديگر كشورهاى جهان به ويژه هنرمندان ايرانى تبار نيز در اين راه اقدامات قابل توجهى آن جام داده‏اند. از جمله اين هنرمندان مى‏توان به شهرام شيوا در امريكا و امير كوشكانى (نوازنده و مدرس تار و سه تار) در كانادا اشاره كرد. كوشكانى و شاگردانش تاكنون برنامه‏هاى متعددى را براى مؤسسات و فستيوال‎هاى مختلف اجرا كرده‏اند؛ از جمله اجراى برنامه در Sufi Music Village Festival در لندن (1997)، همكارى با انجمن رومى و شركت در فستيوال موسيقي‎هاى مقدس در ونكوور و همكارى با رايزنى فرهنگى ايران در كانادا.

 شهرام شيوا نيز سال‎هاست كه به ترجمه و همچنين اجراى آثار مولانا در كنسرت‎هاى خود مى‏پردازد. او بر اين عقيده است كه رومى و انديشه‏هاى او سبب شده تا مسلمانان مقبوليت تازه‏اى براى خود در نزد امريكاييان احساس كنند و به يكديگر نزديك‎تر شوند. او كه سماع را از بزرگان دراويش آموخته، آن را با شيوه‏اى خاص به علاقمندان آموزش مى‏دهد و دكتر دى پك چوپرا و رابرت داونى جونيور از شاگردان او بوده‏اند.

 هـ . 2 . موسيقى غربى‏

 هنرمندان موسيقى در غرب نيز هم سو با موجNew Age، بيش از گذشته به مولانا و اشعار او توجه نشان داده و بر اين اساس آثارى خلق كرده‏اند. اين آثار را نيز مى‏توان به دو گروه تقسيم كرد: موسيقى اركسترال و موسيقى پاپ.

 برخى موزيسين‎هاى غربى بيش ترين تمركز خود را روى اجراى آثار شرقى به ويژه آثارى با استفاده از اشعار مولانا و حافظ گذاشته‏اند. الين كرستون Elaine Kreston  از جمله آن ها است.